انعکاس تحولات سال های آغازین حکومت رضاشاه در هفته نامه حبل المتین کلکته

نویسنده: ططری،علی؛
مجله: اسناد بهارستان » زمستان ۱۳۹۰ – شماره ۴
(۱۰ صفحه – از ۲۳۵ تا ۲۴۴)
چکیده:
هفته نامه حبل المتین به صاحب امتیازی و سرپرستی سید جلال الدین کاشانی (مؤیدالاسلام) در دوره نزدیک به چهل ساله خود (۱۳۰۹ـ ۱۲۷۲ش.) توانست تأثیر به سزایی بر خوانندگان خود بگذارد. بنابراین در این تحقیق سعی شده است به سال های پایانی انتشار هفته نامه حبل المتین کلکته یعنی سال های ۱۳۰۵ تا ۱۳۰۹ ش. که برابر بود با نخستین سال های سلطنت رضاشاه پهلوی یعنی سال های ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۹ش. پرداخته شود و با توجه به منابع موجود و متن هفته نامه و مقالات و مندرجات آن به بررسی انعکاس اخبار و تحولات حکومت رضاشاه در این سال ها در حبل المتین کلکته پرداخته شود. البته در این میان، به خوبی مشهود است که مؤیدالاسلام وقایع این سال ها را با نگاهی یک سویه انعکاس داده است و از برخی حقایق موجود در دستگاه حکومت رضاشاه چشم پوشیده است و این اغماض محور اصلی بحث مقاله پیش رو است.
کلید واژه ها: حبل المتین کلکته، مؤیدالاسلام، رضاشاه، نشریات، سانسور.
مقدمه
هفته نامه حبل المتین کلکته به صاحب امتیازی سیدجلال الدین کاشانی (مؤیدالاسلام) در دوره ای نزدیک به چهل سال توانست در میان خوانندگان فارسی زبان ایران و شبه قاره هند و دیگر نقاط دنیا جایگاهی ویژه بیابد. اما محدوده زمانی تحقیق پیش رو به سال های پایانی انتشار هفته نامه جایگاهی ویژه بیابد. اما محدوده زمانی تحقیق پیش رو به سال های پایانی انتشار هفته نامه حبل المتین کلکته و سال های آغازین سلطنت رضاشاه پهلوی یعنی سال های ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۹ه.ش. ـ که در آذر این سال با مرگ مؤیدالاسلام تعطیل شد ـ اختصاص دارد.
حیات هفته نامه حبل المتین کلکته در دوران قدرت گیری رضاشاه را می توان در یک دسته بندی کلی به سه دوره تقسیم کرد:
الف ـ دوره وزارت جنگ رضاخان
ب ـ دوره نخست وزیری او
ج ـ دوره سلطنت رضاشاه که این پژوهش به سال های آغازین ابن دوره و انعکاس وقایع و تحولات آن در هفته نامه حبل المتین پرداخته است.
با روی کار آمدن رضاشاه و سلطنت او در سال ۱۳۰۴ش. عصر مشروطیت به پایان رسید. اما بعضی دیگر همچون زهرا شجیعی عقیده دارند که عصر مشروطیت به سه دوره مجزا قابل تقسیم است:
دوره نخست ـ از صدر مشروطه تا دوره ششم مجلس شورای ملی
دوره دوم ـ از سال ۱۳۰۵ش. یعنی از دوره ششم تا سیزدهم مجلس شورای ملی
دوره سوم ـ از دوره سیزدهم تا پایان دوره پهلوی دوم.[۱]
ولی با نگاهی واقع گرایانه، با روی کار آمدن رضاشاه در سال ۱۳۰۴ش. و نهایتاً از دوره هفتم به بعد عصر مشروطیت ویژگی و خواص خود را از دست داد و مجلس دیگر مجلس شورا نبود. بنابراین، نمی توان نام مشروطه بر آن دوره نهاد، زیرا این نهاد دموکراسی، دیگر مانند گذشته جریان ساز نبود؛ نمایندگان آن بانفوذ و ارعاب وارد مجلس می شدند؛ هرچه رضاشاه مدنظر داشت تصویب می شد و هر چیزی که با نظریات او مغایرت داشت، رد می شد؛ در عمل اختیارات مستقل از مجلس مشروطه سلب شده بود. با رجوع به مصوبات و مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی از دوره هفتم تا پایان دوره سیزدهم در سال ۱۳۲۰ش. این روند در کارکرد مجلس شاخص است.
اوضاع مطبوعات در فضای سیاسی سال های ۱۳۰۹ ـ ۱۳۰۴ش
باتوجه به مطالب و گزارشات منابع موجود، هرچه «پایه های قدرت» و سلطنت رضاشاه مستحکم تر گردید، حساسیت او به مطالب منتشره در نشریات افزایش یافت و با ایجاد دستگاه سانسور هر صدای مخالفی را سرکوب کرد. «در این دوره، نظارت بر امور مطبوعاتی به شهربانی واگذار گردید. رضاشاه برای اعمال کنترل بیشتر بر مطبوعات شروع به کاستن از تعداد آنها در تهران و شهرستان ها نمود. هم زمان با کاهش تعداد روزنامه ها و مجلات، بر حیطه موضوعات مورد سانسور نیز افزوده شد.»[۲] رضاشاه حتی در روزنامه هایی که تا حدودی متمایل به حکومت بودند و ممکن بود نسبت به اوضاع انتقاداتی داشته باشند را نیز مورد سانسور شدید قرار داد. پس، با ایجاد سانسور در مطبوعات کیفیت و قوت محتوایی آن ها کاهش یافت.
البته این امر تنها به روزنامه های داخلی محدود نمی شد. با این توضیح که حتی مندرجات روزنامه های فارسی و غیر فارسی منتشره در خارج از کشور نیز با حساسیت ویژه ای پی گیری می شدند و در صورت چاپ مطالبی خلاف موازین حکومت و یا علیه رضاشاه به سرعت تحت تعقیب قرار می گرفتند.
سانسور شدید مطبوعات در دوره سلطنت رضاشاه به نزول کمی وکیفی نشریات در این دوره انجامید. قابل توجه این که هر چه از تعداد نشریات کاسته می شد، به سانسور و ارعاب نیز افزوده می شد.
شرایط در داخل ایران به نحوی پیش می رفت که جز معدودی روزنامه طرفدار رضاشاه، دیگر روزنامه ای باقی نمانده بود.
حبل المتین کلکته
هفته نامه «حبل المتین کلکته» به صاحب امتیازی و سرپرستی سیدجلال الدین کاشانی ملقب به مؤیدالاسلام در دوره ای نزدیک به چهل سال (۱۳۰۹ ـ ۱۲۷۲ش.) به طور منظم انتشار یافت. این هفته نامه، نخستین هفته نامه ای بود که ایرانیان به زبان فارسی و به صورت مرتب و متوالی در هندوستان انتشار دادند. حبل المتین کلکته از معروف ترین روزنامه های سیاسی فارسی زبان بود که در بیداری ایرانیان و برقراری حکومت قانون تأثیر بسیار داشت.[۳] این هفته نامه «علاوه بر این که حاوی اخبار داخله ایران و اخبار سیاسی و اقتصادی ممالک غربی بود، به طرق مختلف از اوضاع اجتماعی ایران انتقاد می کرد و با نشان دادن پیشرفت های ممالک غربی و متمدن اثبات می کرد که پیشرفت ایران در استقرار حکومت قانونی و اخذ تمدن غرب است.»[۴]
احاطه مؤیدالاسلام بر فقه، اصول، حکمت، ریاضیات، سیاست، ادبیات و تجربه کاری او در دوران مشروطیت و نقش او و هفته نامه اش در روشنگری افکار عمومی در این دوره، چهره ای شاخص و درخور توجه از او ساخت.
به هر حال، چرایی دوام و راز ماندگاری حبل المتین کلکته در دوران رضاشاه مسأله ای مهم و قابل تأمل است. در ابتدا این سؤال در ذهن متبادر می شود که آیا همسویی و همفکری مؤیدالاسلام یا سیاست های رضاشاه باعث این هماهنگی شده و یا نظیر برخی دیگر از مطبوعات در این سال ها کمک های نقدی و غیرنقدی از رضاشاه و دربار او می گرفته است، با این که مؤیدالاسلام تحت تعلیمات سیدجمال الدین اسدآبادی بود و نفرتی که از خاندان قاجار داشت این چنین بر حمایت از رضاشاه پرداخت؟
این سؤالات بر اثر ابهاماتی است که هنوز هم به صراحت و قطعیت پاسخی در مورد آن ها نمی توان یافت. «طی دو قرن گذشته عواملی که به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم در تأسیس و ایجاد نشریات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا و منطقه قفقاز نقش داشته اند به ترتیب عبارتند از:
انگلیسی ها، هندی ها، مهاجران ایرانی، افغانستانی ها و تاجیک ها و در کنار آن ها نباید نقش مراکز دولتی و غیردولتی، مؤسسه ها و سازمان های بین المللی که سهم هر چند کوچکی دارند و انتشار برخی نشریات فارسی زبان را برعهده داشته اند، به فراموشی سپرد.»[۵]اما، انتشار هفته نامه حبل المتین کلکته را که در طی نزدیک به چهل سال فعالیت به تقابل با حکومت های متنوع استبدادی پرداخت، می توان در کدام گروه دسته بندی کرد و شامل کدام شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی باید دانست. اما بهترین راه حل برای درک بهتر و منصفانه تر این موضوع رجوع به هفته نامه حبل المتین و بررسی سرمقاله ها و موضوعات مندجه آن در سال های مورد نظر یعنی ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۹ش. است که می توان از محتوای آن ها به نگرش مؤیدالاسلام در این سال ها پی برد.
اما با نگاهی همراه با تأمل، می توان چنین استنباط کرد که این نشریه گذشته ضد استبدادی خود، از ابتدای قدرت گیری رضاشاه تا پایان حیات هفته نامه حبل المتین کلکته، این نشریه در سرمقاله های خود سعی داشت همسو با سیاست های دربار پهلوی و مواضع آن قلم فرسایی کند.
مندرجات حبل المتین کلکته
در بررسی سرمقالات و موضوعات منتشر شده در حبل المتین چه در قبل از سلطنت رضاشاه و چه بعد از آن عمدتاً به محورهایی اشاره شده است که در مورد پی گیری و خواست رضاشاه و دربار او بوده است. تا قبل از سلطنت وی دیده می شود که پرداختن به مسائلی نظیر «جریان جمهوری خواهی رضاخانی،[۶] برخورد با شیخ خزعل[۷] و فتح خوزستان و تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی[۸] از مهمترین آنان بوده است. همچنین، دفاع بی قید و شرط از اقدامات رضاخان در ظول سال های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۴ش. از مطالب محوری هفته نامه است.
هفته نامه حبل المتین کلکته با مقالاتی در موضوع «راه آهن سراسری»[۹]، «تحت قاپو کردن عشایر»[۱۰]، «لغو کاپیتولاسیون»[۱۱]، «پوشیدن لباس متحدالشکل وطنی»[۱۲]، «دم زدن از حقوق نسوان»[۱۳]، «تعلیم و تربیت نوین، ارتش نوین و سیستم تک حزبی»[۱۴]، اصلاح نظام قضایی و همچنین حفظ آثار و اشیای تاریخی ایران در داخل و خارج از کشور، خدمت اجباری نظام وظیفه سربازی و شرح و بسط اقدامات متجددانه رضاشاه در جهت توسعه وپیشرفت مملکت، سعی داشت در همسویی با اقدامات رضاشاه مهر تأییدی بر این موارد بگذارد و مستقیم و غیر مستقیم از این اعمال حمایت نماید. موارد مذکور از مهم ترین محورهایی است که در مقالاتی به صورت مشروح مورد کند و کاو و بررسی قرار گرفته اند.
از موارد مهم دیگری که مؤیدالاسلام به مقتضای موضوع و زمان در این سال ها بدان اشاره نموده است، مبارزه با مظاهر تند و افراط کری های مذهبی است که در این بین از جمله به نفی مراسم قمه زنی و مبارزه با خرافات در دین و مذهب، که به نحوی توده مردم با ان ها درگیر بودند نیز توجه کافی و واقعی داشته است. پرداختن به موضوعات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی شبه قاره هند، افغانستان و همچنین وضعیت اداری مغشوش ایران در ولایات دور افتاده، از نکات بارز این دوره روزنامه است.[۱۵]
حبل المتین کلکته در خصوص متحدالشکل کردن لباس مردم ایران نیز به کرات به حمایت از اقدامات رضاشاه برآمد و حتی در مقاله ای به قلم یکی از علما چنین وانمود شده است که «با متحدالشکل شدن لباس ایرانیان اعم از زنان و مردان، ایران از قیافه های عجیب و غریب نجات یاقته است.»[۱۶] حتی حبل المتین در این سال ها در خصوص اقدامات سرکوب گرایانه رضاشاه، او را مورد تقدیر و اقداماتش را در جهت رفع فساد و ظلم قلمداد نموده است. به طور مثال در شماره ۱۹ و ۲۰ اردیبهشت ۱۳۰۹ در مورد دستگیری و محکومیت نصرت الدوله فیروز، وزیر مالیه سابق می نویسد: «شاهزاده فیروز میرزا نصرت الدوله، وزیر سابق مالیه از حیث نفوذ کلمه و اقتدار و ثروت و وظایف او در ایران مقام اولیه را حائز بود. این خاندان یکی از خصائص شان این بود که در هر دوره و با هر حکومتی که روی کار می آمد بر روی کار بودند، در ادوار استبدادیه حکومت شان محتاج تذکر نیست و عهد مشروطه هم با آن دست خون آلود در مجلس شورای ملی به نمایندگی ملت راتق و فاتق می امدند، در اقتدار روس ها با روسیه و در نفوذ انگلستان فایده برد، آن وقت وزیر خارجه بود و دویست هزار لیره از انگلیس پول گرفته و …»[۱۷]
از درج موضوعات فوق چند سؤال در ذهن به وجود می آید، البته هر چند ناگفته پیداست در اعمال و رفتار نصرت الدوله فیروز در دوران وزارت و حتی قبل از آن برخی اعمال شبهه انگیز از طرف وی سرزد و حتی در جریان قارداد ۱۹۱۹م. ایران و انگلیس انگشت اتهام به سوی او نشانه رفت، اما این سؤالات مطرح است که چرا حبل المتین بعد از گذشت چند سال از انعقاد قرارداد ۱۹۱۹م. موضوع رشوه گیری نصرت الدوله را مطرح کرد. اما با توجه به شواهد تاریخی، مال و مکنت فراوان نصرت الدوله و خاندان فرمانفرما به ویژه زمین های فراوانی که آنان به هر وسیله در اقصی نقاط کشور به دست آورده بودند، پیش از همه رضاشاه را به وسوسه انداخته بود و نمی توان به قاطعیت بیان داشت که به خاطر اعمالی که نصرت الدوله ده سال قبل از حکومتش انجام داده بود، دستگیر شد و این جای سؤال دارد.
البته نظریه دیگری نیز هست و آن این که در زمان کودتای ۱۲۹۹ش. ابتدا نصرت الدوله از طرف قوای انگلیس نامزد اجرای کودتا شد و بعدها گفته شد که به دلیل گرفتار شدن در سرما و برف گردنه اسدآباذ همدان نتوانست خود را به موقع به تهران برساند و بدین ترتیب، سیدضیاء الدین طباطبایی جانشین او شد. این موضوع باعث شده بود که رضاشاه، نصرت الدوله را خطری بالقوه و مورد حمایت انگلستان برشمرد و با این صحنه سازی او را از میدان خارج کند.
حبل المتین در جای دیگر از رویه سرکوب و تخطئه مخالفان توسط رضاشاه به عنوان «خشم مقدس» یاد کرده است و بدین گونه این اقدامات را مورد تأیید قرار داده است.
همچنین مؤیدالاسلام در مورد انتخابات مجلس شورای ملی و تخلفات صورت گرفته در آن به سادگی گذشته است. پیتر اَوری درباره انتخابات و مجالس این دوران می گوید: «عمر دموکراسی پارلمانی ایران، با تشکیل دوره ششم مجلس به سر آمد. شاید از همان زمان بود که به اصطلاح مجلس فرمایشی متداول گردید.»[۱۸]
با این توضیح، لازم نیست به نحوه برگزاری انتخابات ها از مجلس پنجم شورای ملی به بعد و تخلفات عدیده و فراوان آن اشاره شود، اما حبل المتین با نادیده گرفتن این وقایع و با گذشتن از کنار آن ها، در شماره پنجم دی ۱۳۰۸ بعد از شرحی در مورد انتخابات مجلس هفتم و آغاز انتخابات مجلس هشتم ابراز امیدواری می کند که در انتخابات مجلس هشتم حوادث انتخابات مجلس هفتم دیگر تکرار نشود و بیان می کند که احتمالاً رضاشاه هیچ اطلاعی از دخالت ها و تصرفات در انتخابات مجلس هفتم نداشته است.[۱۹] این موضوع بیش از آن که جدی به نظر برسد مضحک می نماید و این پرسش را در ذهن جاری می سازد که چگونه است که رضاشاه از هیچ یک از اقدامات مهم به ویژه انتخابات مجلس که وی آن همه حساسیت بر روی آن داشت، بی اطلاع بوده است و اگر بی اطلاع بود این نیز خبطی بزرگ از سوی او بوده است.
حبل المتین درباره مراسم منعقده در سراسر دنیا در خصوص جشن های سالگرد تاجگذاری رضاشاه و تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی در شماره های مختلف مطالبی آورده است.[۲۰] این در حالی است که گردانندگان حبل المتین کلکته از چاپ اخبار سرکوب مخالفان، تقلب های فراوان در انتخابات مجلس، سانسور شدید مطبوعات و غیره خودداری نموده اند. هر جا نیز اگر اخباری از برخی مشکلات و معضلات جامعه نظیر عقب ماندگی فرهنگی، رشوه، ارتشاء، و فساد اداری، تخلف در انتخابات و کمبودهایی در شهرستان ها و مناطق دوردست ذکر شده، با ذکر این که «اعلیحضرت پهلوی»، از این اتفاقات بی خبر است و مشارالیه را از این اخبار ناآگاه نگه داشته اند»، به سادگی از کنار آن ها می گذرد.
یکی از مهم ترین موضوعات و بهتر بگوییم مشکلاتی که جامعه ایران در دوران حکومت رضاشاه با آن دست به گریبان بود، سلب آزادی های عمومی و تعطیلی و تهدید مطبوعات بود. آن تعداد روزنامه هایی که در داخل ایران نیز فعال بودند دو گزینه بیشتر پیش رو نداشتند! یا باید از راه تملق گویی زندگی و نشریه خود را حفظ و اداره می کردند و واقعیت را می پذیرفتند و از خط قرمزها عبور نمی کردند و یا در غیر این صورت در انتظار توقیف و دستگیری و تعطیلی نشریه خود به سر می بردند. اما در بررسی کارنامه رضاشاه در برخورد با مطبوعات در این دوران دیده می شود که حتی از شکستن دندان مدیران جراید نیز خودداری نکرد. سیدمحمدرضا عشقی شاعر آزاده نیز از گزند او مصون نماند و به وسیله افراد ناشناسی به قتل رسید، اما مهم ترین دلیلی که می توانست باعث قتل وی شده باشد مقالات و هزلیات انتقادی شدیدی بود که علیه دولت می نوشت.[۲۱] این ها همه گوشه ای از عملکرد رضاشاه است که در تاریخ ثبت است و حبل المتین به سادگی از کنار این اخبار و وقایع داخلی ایران گذشته است و این خود بر ابهامات عملکرد مطبوعاتی مؤیدالاسلام افزوده است.
در زمینه فساد اداری نیز هر چند به کرات به اختلاس و مرسوم شدن رشوه و ارتشاء در دوایر دولتی اشاره شده است،[۲۲] ولی در نهایت چنین استنباط شده است که رضاشاه هیچ خبری از این جریانات ندارد.
اما با وجود همه این مسائل باید بیان داشت که تا قبل از قدرت گیری رضاشاه به نظر اغلب پژوهشگران، هفته نامه حبل المتین جانب بی طرفانه ای داشته است و رابینو نیز در تألیف خود بر این موضوع صحه گذارده است.[۲۳]
برخی مزایای حبل المتین کلکته
علاوه بر ایراداتی که در سال های ۱۳۰۹ ـ ۱۳۰۴ ش. بر عملکرد حبل المتین کلکته وارد گردیده این مهم را نباید فراموش کرد که حبل المتین مزایای بی شماری نیز در برداشت. این نشریه «علاوه بر این که حاوی اخبار سیاسی و اقتصادی ممالک غربی و پیشرفت آن ها بود، انتقادات جالب توجهی نیز در زمینه ی مسائل اجتماعی ایران ارائه می نمود و با نشان دادن پیشرفت های کشورهای غربی اثبات می کرد که پیشرفت ایران در استقرار حکومتی قانونمند با الگوبرداری از تمدن غرب است.»[۲۴] هر چند که این موضوع نیز به نحوی بر نظریات رضاشاه صحه می گذارد ولی نمی توانست مورد اغماض قرار گیرد. از سوی دیگر، مسائل اجتماعی ایران نیز به خوبی مورد توجه مؤیدالاسلام بود، به خصوص مظاهری که موجب عقب ماندگی ایران شده بود. از جمله اقدامات مثبت آن، مبارزه با خرافه پرستی مذهبی بود. ادوار براون در این باره، بعد از ذکر این موضوع که حبل المتین در محافل مذهبی نفوذ زیادی برخوردار بوده است، می گوید: «بشی از حبل المتین همیشه به مواضع مذهبی اختصاص دارد، و قهرمان «اتحاد اسلامی» به شمار می رود.»[۲۵]
در سال های پایانی انتشار حبل المتین کلکته به ویژه سال های ۱۳۰۸ و ۱۳۰۹ش. صفحات و ستون هایی از مجله به «اخبار نسوان»[۲۶] و وضعیت زنان در ایران و جهان اختصاص یافته بود که در نوع خود اقدامی مفید به شمار می آمد؛ زیرا علاوه بر پرداختن به وضعیت زنان در داخل ایران، در طی مقالات متنوعی وضعیت آن ها را در اقصی نقاط جهان به ویژه شبه قاره هند مورد بررسی قرار می داد.
از دیگر مزایای حبل المتین در سال های پایانی انتشارش این بود که با گذشت نزدیک به چهل سال از انتشار آن، هنوز طراوت و زیبایی در مطالب و شکل ظاهری هفته نامه وجود داشت و حتی از کیفیت بالایی برخوردار بود و به لحاظ کمی نیز بر صفحات و مطالب آن افزون شده بود.
نتیجه
هر چند که محققان، حبل المتین را در مهم ترین سال های انتشار به لحاظ تأثیر گذاری و اهمیت سال های منتهی به مشروطه خواهی ملت ایران می دانند اما باید توجه داشت در تمام مدت نزدیک به چهل سال انتشار از اهمیت آن کاسته نشد و این موضوع حتی تا آخرین شماره آن نیز ادامه داشت؛ به ویژه انعکاس مسائلی که به طرقی با پیشرفت مردم ایران ارتباط داشت.
در این میان، برخی نقاط ضعف هم به چشم می خورد که مهم ترین آن حمایت های بی قید و شرط حکومت رضاشاه پهلوی بود و این امر در سال های پایانی انتشار هفته نامه حبل المتین کلکته اتفاق افتاد. دلیل این ادعا آن که هیأت تحریریه حبل المتین از هیچ رخداد مهمی در ایران بی خبر نیودند! اما چگونه بود که برخی سرکوب ها و اعمال فشارها و خفقان ها در سال های نخستین سلطنت رضاشاه از سوی نویسندگان آن و در رأس آن ها خود مؤیدالاسلام نادیده انگاشته می شد و هر از چند گاهی به عنوان «خشم مقدس» از آن یاد می شده است.
هر چند انعکاس اخبار و وقایع این دوران در هفته نامه حبل المتین کلکته بسیار است، اما کثرتی است از جنس همسویی با اقدامات نه چندان مثبت رضاشاه و افتختار آمیز دانستن تمام اقدامات او برای ایران زمین و نادیده گرفتن، پای مال شدن قواعد و اصول حگومت مشروطه.
مؤیدالاسلام هر چند، گاهی با درج اخبار نگران کننده از ناکارآمدی بخشی از بدنه دولت قصد آن داشت که شاه را بی خبر از آن جلوه دهد، و حتی در برخی موارد اشاره می کرد که بعضی از دولتمردان سعی داشته اند شاه را از بعضی وقایع بی خبر بگذارند، ولی هیچ گاه پا را از این فراتر ننهاد و کاستی ها را به زیرمجموعه دولت و اقدامات مترقی خواهانه را به شخص رضاشاه منتسب دانست و این گونه بود که بر خیلی از حقایق دوران خود چشم پوشید.
برخی ها که به شخص مؤیدالاسلام پیش از حدّ خوشبین بوده اند این ضعف دوره پایانی حبل المتین را به موضوع نابینایی سال های آخر عمر مؤیدالاسلام نشبت می دهند که دیگر نمی توانست مستقیماً به حبل المتین اشراف داشته باشد.
با این همه، آن چه از سرمقاله ها و گزارش های منتشر شده در سال های پایانی حبل المتین کلکته برمی آید، نشانگر همسویی و انعکاس اخبار جانبدارانه از اقدامات پهلوی اول و نادیده گرفتن بسیاری از ضعف ها و معایب این دوره است که جهت کشف دلایل دقیق آن همچنان منتظر پژوهش های جدیدتر هستیم.
[۱] . زهرا شجیعی، نمایندگان در بیست و یک دوره قانونگذاری، ج۱ (تهران: انتشارات مرسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی، ۱۳۴۴)، ص۱۳۲٫
[۲] . علیرضا روحانی، «اسنادی درباره وضعیت مطبوعات در عصر رضاخان»،گنجینه اسناد، ش۳۰، ۲۹، س۸، ۱۳۷۷): ۱۰۵ و ۱۰۶٫
[۳] . عبدالرحمن فراموزی،زبان مطبوعات، به کوشش رحیم سعیدی (تهران: ابن سینا،۱۳۴۹)، ص۹٫
[۴] . شجیعی، ص۴۳٫
[۵] . مهدی جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۸۳)، ص۱۱٫
[۶] . برای نمونه نک: مؤیدالاسلام، حبل المتین کلکته، س۳۲، ش۱ (دوشنبه ۱۹ ی قعده ۱۳۴۲/ خرداد۱۳۰۳): ص یازده، و همان، س۳۲، ش۱۴، ص۹، و همان، س۳۲، ش۱۶، ص۱۱٫
[۷] . برای نمونه نک: همان، س۳۲، ش۱۵، ص اول، و همان، س۳۲، ش۱۹، ص۱، و همان، س۳۲، ش۲۰،ص اـ۳٫
[۸] . همان، س۳۴، ش۴ (/ سه شنبه ۱۸ رجب سال ۱۳۴۴) ص۵٫
[۹] . طی مقالات متعددی در هفته نامه حبل المتین کلکته به احداث و اهمیت راه آهن سراسری اشاره شده است. برای نمونه نک: حبل المتین کلکته، س۳۵، ش۴۱، ۴۰ (۹ آبان ۱۳۰۶/ ۶ جمادی الاول ۱۳۴۶ق.)
[۱۰] . همان، س۳۸، ش۸ (سه شنبه ۸ بهمن ۱۳۰۸/ ۲۷ شعبان ۱۳۴۸): ص۱۳٫
[۱۱] . همان، س۳۵، ش۱۹ و ۱۸ (سه شنبه ۱۲ اردیبهشت ۱۳۰۶/ نمره ذی قعده ۱۳۴۵)، و همان، س۳۶، ش۲۶ (سه شنبه ۱۵ خرداد ۱۳۰۷/ ۱۶ ذیحجه ۱۳۴۶): صفحه نخست.
[۱۲] . همان، س۳۷، ش۵ و ۶ (۹ بهمن ۱۳۰۷/ ۱۷ شعبان ۱۳۴۷) صفحه نخست.
[۱۳] . در اکثر شماره های سال های پایانی انتشار حبل المتین کلکته (۱۳۰۸ و ۱۳۰۹ش) بخشی به اخبار زنان اختصاص داده شده بود که البته موضوع این ستون هفته نامه به زنان ایرانی محدود نبود و اخبار و گزارش هایی از وضعیت زنان در اقصی نقاط جهان را نیز شامل می شد.
[۱۴] . همان، س۳۵، ش۶ (۴ دی ۱۳۰۵/ ۲۰ رجب ۱۳۴۵): ص نخست، و همان، س۳۸، ش۳۷ و ۳۸ (۲۲ مهر ۱۳۰۹/ ۲۱ جمادی الاول ۱۳۴۹): ص۱٫
[۱۵] . برای اطلاع بیشتر نک: همان، س۳۶، ش۲ (۲۸ آذر ۱۳۰۶/ ۲۵ جمادی الثانی ۱۳۴۶): ص۲۲ و ۲۳، و همان، س۳۸، ش۲۷ و ۲۸ (۲۴ تیر ۱۳۰۹/ ۱۸ صفر ۱۳۴۹): ص۱۵٫
[۱۶] . همان، س۳۷، ش۷ و ۸ (۳۰ بهمن ۱۳۰۷/ ۹ رمضان ۱۳۴۷): ص۲۱٫
[۱۷] . همان، س۳۸، ش۱۹ و ۲۰ (سه شنبه ۲۳ اردیبهشت ۱۳۰۹/ ۱۳ ذیحجه ۱۳۴۸): ص۵٫
[۱۸] . همان/ س۳۸، ش۲۷ و ۲۸ (۲۴ تیر ۱۳۰۹/ ۱۸ صفر ۱۳۴۹): ص۱٫
[۱۹] . پیتر اَوری، تاریخ معاصر ایران، ج۲، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی (تهران: عطایی، ۱۳۶۹، چ۲)، ص۱۸٫
[۲۰] . حبل المتین کلکته، س۳۸، ش۵ (۱۰ دی ۱۳۰۸/ ۲۹ رجب ۱۳۴۸): صص ۱ ـ ۵٫
[۲۱] . برای اطلاع بیشتر: همان، س۳۶، ش ۱۵ و ۱۴ (۲۹ اسفند ۱۳۰۷/ ۱۷ ذی قعده ۱۳۴۶): ص اول و ۱۵، و همان، س۳۶، ش۲۲ (۱۸ اردیبهشت ۱۳۰۷/ ۱۷ ذی قعده ۱۳۴۶): ص نخست، و همان، س۳۸، ش۱۸ (۱۹ اردیبهشت ۱۳۰۹/ ۲۹ ذی قعده ۱۳۴۸): ص۲ و ۱٫
[۲۲] . آوری، ج۱، ص۴۹۹٫
[۲۳] . ه ل. رابینو، روزنامه های ایران از آغاز تا سال ۱۳۲۹ ق. / ۱۲۸۹ ش.، بر ترجمه و تدوین جعفر خمامی زاده (تهران: اطلاعات، ۱۳۸۰، چ۲) ص ۱۲۳٫
[۲۴] . شجیعی، ج۱، ص۴۳٫
[۲۵] . ادوار براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران دردوره مشروطه، ترجمه محمد عباسی (تهران: معرفت، ۱۳۳۷)، ص۳۳۶ ـ ۳۳۴٫
[۲۶] . ادوار براون، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطه، ترجمه محمد عباسی (تهران: معرفت، ۱۳۳۷)، ص۳۳۶ ـ ۳۳۴٫
این خبر را به اشتراک بگذارید :