نویسنده: ططری،علی؛

مجله: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا » شهریور و مهر ۱۳۸۵ – شماره ۱۰۷ و ۱۰۸ (۳ صفحه – از ۵۳ تا ۵۵)

مطالعات و پژوهش های نوین در موضوع ایران باستان با توجه به معدود آثار منتشر شده در این دوره، بسیار گرانسنگ است. به ویژه که این تحقیقات بر پایه مدارک و شواهد نویافته باشد. باتوجه به کاوش های باستان شناسی در سال های اخیر و بررسی نتایج این کاوش ها، نیاز به ارائه گزارش و انتشار این بررسی ها بسیار ضروری به نظر می رسد.

در این راستا نشر فرزان روز، مجموعه ای چهار جلدی تحت عنوان «مجموعه مطالعات ایران باستان» منتشر نموده است که در این مجال «مبانی تاریخ پارتیان» و «مبانی تاریخ ساسانیان» به خوانندگان معرفی می گردد. هدف ناشر از انتشار این مجموعه در دسترس قرار دادن «ترجمه مهم ترین و تازه ترین آثار برگزیده راجع به ایران باستان نزد فارسی زبانان» و همچنین جبران «کمبود اطلاعات راجع به ایران باستان» است.[۱]

مبانی تاریخ پارتیان و مبانی تاریخ ساسانیان، دو کتاب از نویسنده و باستان شناس آلمانی، کلاوس شیپمان[۲] است که توسط انتشارات مذکور به خوانندگان و پژوهشگران تاریخ ایران باستان ارائه گردیده است. از تحقیقات و آثار این نویسنده آلمانی چنین برمی آید که وی به شیوه نوین روش تحقیق در تاریخ و استفاده از منابع و اسناد دست اول پای بند بوده است. ارائه منابع تحقیق، بررسی زوایای مختلف تاریخی و ذکر موضوعات اجتماعی، فرهنگی و مردم سرزمین ایران در دوره های موردنظر و نیز فصل بندی علمی موضوع از دیگر ویژگی های آثار اوست. همچنین تأکید نویسنده به استفاده از آخرین دست یافته ها و مطالعات باستان شناسی در فلات ایران از مهم ترین ویژگی های بارز آثار است، که از این منظر حتی می تواند الگوی مناسبی برای پژوهش ها و تحقیقات این دوره از تاریخ ایران باشد. در این مجال، به معرفی دو کتاب مورد بحث می پردازیم.

مبانی تاریخ پارتیان

پارتیان، قومی ایرانی بودند که نزدیک به پانصد سال در فلات ایران حکمرانی نمودند، اما متأسفانه به رغم مدت طولانی حکومت و اهمیت فرهنگ و تمدن ایران در دوره آنها، اسناد و شواهد مکتوب و غیر مکتوب چندانی از ایشان برجای نمانده است. کمبود منابع این عصر، که ساسانیان نیز در محو آثار تمدنی آن نقش داشتند، و مهم تر از آن، وجود اغلب آثار به جای مانده از این دوره در خارج از مرزهای کنونی کشورمان، موجب کم توجهی و حتی نادیده انگاشتن تاریخ پارتیان گردیده است. از سوی دیگر، بیشتر منابع پارتیان در قلمرو شوروی سابق و ازبکستان امروزی است، و همین امر، باعث شده است که مطالعات باستان شناسی مربوط به آثار و اشیاء باستانی این عصر به طور عمده به زبان روسی انتشار یابد و بدین روی، ترجمه این زبان هم برای محققان ایرانی و هم پژوهشگران غربی (عمدتاً اروپایی) به آسانی امکان پذیر نیست.

با این همه، به نظر می رسد انتشار هر مجموعه ای از مقاله، کتاب و پژوهش جدید و مستند در رابطه با تاریخ اشکانیان خود فرصتی است که باید آن را مغتنم شمرد و تحسین کرد. به ویژه که اگر این پژوهش به جنبه های مهم زندگی اجتماعی این دوره یعنی فرهنگ، اقتصاد، دین و … پرداخته باشد.

کتاب مبانی تاریخ پارتیان، تألیف شیپمان که توسط هوشنگ صادقی به فارسی ترجمه شده در زمره آثار مورد استناد دوره پارتیان است که بیشتر بر پایه تاریخ اجتماعی نگاشته شده اشت. این کتاب، «در واقع چکیده تمامی پژوهش های انجام گرفته در زمینه تاریخ پارتیان ـ اشکانیان بالاخص تاریخ سیاسی آن تا سال انتشار اثر در سال ۱۹۸۰ م. است،»[۳] و به طور کلی هشت فصل دارد.

در فصل نخست، به معرفی منابع کتاب پرداخته شده است، که علاوه بر منابع کتیبه ای، سکه ها و الواح، به آثار مکتوب به جای مانده از این دوره نیز اشاره دارد. در فصل دوم، به جغرافیای حکومت پارتیان پرداخته شده است، و از آنجا که در مطالعات تاریخی هنوز هم قلمرو فرمانروایی اشکانیان به طور دقیق مشخص نیست، در این فصل سعی شده است، قلمرو جغرافیایی پارتیان به صورت تقریبی مشخص شود. در فصل سوم، تاریخ پارتیان یعنی آغاز و سرانجام حکومت پارتیان به نقد و بررسی گذارده شده است. این فصل بیشترین حجم کتاب یعنی شصت صفحه از یکصد و شصت و چهار صفحه کل کتاب را به خود اختصاص داده است. در «جمع بندی» پایانی این فصل، نویسنده مدت امپراتوری پارتیان را با توجه به تحقیقات و بررسی های جدید «حدود چهارصد و هفتاد و پنج سال»[۴] می داند، که این مدت زمان قدری با مطالعات گذشته تفاوت دارد. در نهایت با این که «پارتیان موفق به ایجاد امپراتوری عظیمی با توانایی ها و کاستی هایی شده اند که ما تازه تصویر دقیق تری را به تدریج از آن به دست می آوریم،»[۵] این بخش را به اتمام می رساند و به خواننده توجه می دهد که بحث در تاریخ اشکانیان هنوز باقی مانده است و این کتاب، پایان دانسته های محققان نیست.

در فصل چهارم، ساختار امپراتوری پارت با موضوعاتی همچون شرایط اجتماعی و تحولات جامعه پارت مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به کمبود منابع در مورد نظام اجتماعی عصر پارتیان، پرداختن هر چند کوتاه به این موضوع هم، می تواند بسیار ثمر بخش و راهگشای تحقیقات بعدی باشد. اقتصاد در شاهنشاهی پارتیان موضوع فصل پنجم کتاب است؛ در این فصل از کتاب به بررسی مبانی اقتصادی در زمینه کشاورزی، تجارت و دادوستد کالا و راه های تجاری دوره مورد نظر پرداخته شده است. سپاه، موضوع ششمین فصل کتاب است که در دو صفحه خلاصه می شود و در مبحثی کوتاه با اشاره به کمبود منابع در خصوص سپاه پارتی، به معرفی ارکان سپاه و فنون نظامی پارتیان می پردازد. نویسنده در بخش هفتم، در مبحثی دو صفحه ای موضوع دین در دوره اشکانیان و ابهامات موجود در دین ایرانیان این عصر را مورد بررسی قرار داده است.

هشتمین فصل کتاب، به مبانی هنر پارتیان اختصاص دارد. در این فراز از کتاب، برخی آثار هنری و ابنیه به جای مانده از این دوره، هنر پارتی برگرفته از عناصر چهارگانه «هلنیستی، بین النهرین، ایرانی و چادرنشینی پرنی»[۶] بوده است، معرفی می شوند.

در بخش پایانی کتاب، ضمایم آمده است که به ترتیب گاهشماری، کتابشناسی و نمایه را در بر می گیرد.

مبانی تاریخ ساسانیان

برآمدن حکومت ساسانیان در ایران و غلبه آنان بر رقیبان قدرتمندشان نوید یک سلسله پایدار را می دارد. ساسانیان که خود را وارثان واقعی و به حق هخامنشیان می دانستند و عداوت شدیدی با اشکانیان داشتند، نسبت به دیگر سلسله های تاریخ ایران باستان، آثار مکتوب و غیر مکتوب بیشتری از خود به جای گذارده اند، که البته مهمترین دلیل آن نزدیکی زمان حکومت آنان به ماست و هم این که نویسندگان ایرانی، آثار مکتوب این دوره از طریق ترجمه ی عربی آنها محافظت نمودند. اما با این وجود، باید اذعان داشت که تحقیقات و پژوهش های صورت گرفته توسط محققان داخلی و خارجی در این زمینه محدود و انگشت شمار است. حکومت چهارصد و اندی ساله ساسانیان، ناگفته های بسیاری دارد که برای بازگو شدنشان به مطالعات بسیار و کنکاش در آثار به جای مانده نیاز است. کلاوس شیپمان در اثر دیگر خود به نام «مبانی تاریخ ساسانیان» که توسط کیکاوس جهانداری ترجمه شده است، به بررسی تاریخ و مبانی تاریخی ساسانیان پرداخته است. کتاب مبانی تاریخ ساسانیان به گفته نویسنده آن، «ادامه کتاب پارتیان است که در سال ۱۹۸۰ م. تألیف شده است و ساختار و فصل بندی هر دو اثر مشابه یکدیگر است.»[۷]

مؤلف، پس از یک مقده ی کوتاه، در فصل اول به ذکر منابع تحقیق پرداخته است و مهمترین منابع دست اول را برای موضوع پژوهش خود، کتیبه های سنگی دوره ساسانی معرفی کرده است.[۸] در ادامه، به دیگر منابع موجود برای تحقیق در این دوره اشاره می کند. «تاریخ ساسانیان» عنوان دومین فصل کتاب است که از شش بخش آغاز، شاگور دوم، میان پرده، تجدیدحیات دولت ساسانی، زوال دولت و جمع بندی موضوعات مطرح شده، تشکیل شده است. این فصل به نسبت مطالب، بیشترین حجم کتاب را به خود اختصاص داده است. سخن از عمر دولت ساسانی (۴۲۰ سال) و علل ضعف و زوال ساسانیان از دیگر مباحث مورد کنکاش نویسنده در این فصل است.[۹]

در فصل سوم، «ساختار دولت ساسانیان» در دو بخش «از اردشیر تا قباد اول» و «از خسرو اول تا یزدگرد سوم مورد تحلیل قرار گرفته است. «اقتصاد در دولت ساسانی» عنوان فصل چهارم کتاب است، که در چشم اندازی کوتاه به وضعیت کشاورزی به عنوان «مهمترین عامل اقتصادی»[۱۰] و همچنین محصولات عمده کشاورزی، حرف، تجار و تجارت ابریشم در ایران آن زمان می پردازد.

فصل پنجم، نقد و بررسی «دین در دولت ساسانی» همراه با «ابهامات دینی»[۱۱]این دوره را دربرمی گیرد. دین زرتشت، زروان، مزدک و مانی مباحث محوری این فصل هستند. «سپاه» دولت ساسانی، موضوع ششمین فصل کتاب است که به تعداد وارکان قشون ساسانیان پرداخته است. در آخرین فصل کتاب، نویسنده هنر دورۀ ساسانی را در نه بخش «هنر معماری، نقوش برجسته سنگی، تزئینات گچبری، پارچه، شیشه، سفالگری، حجاری و سکه ها» مورد بررسی قرار داده است. از ویژگی های بارز این فصل، آن است که علاوه بر پرداختن به شاخه های مختلف هنری، مؤلف در پاورقی به ذکر منابع به ویژه منابع لاتینی می پردازد و خواننده را با منابع خارجی معتبر آشنا می کند. بخش پایانی کتاب، به ضمایم (گاهشماری، کتاب شناسی و نمایه) اختصاص دارد.

[۱] . کلاوس شیپمان، مبانی تاریخ ساسانیان، ترجمه کیکاوس جهانداری (تهران: فرزان روز، ۱۳۸۴)، چکیده.

[۲] . «کلاوس شیپمان، در سال ۱۹۲۴ م. در کیل، آلمان، متولد شد وی بعد از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه، در رشته اقتصاد و حقوق در دانشگاه مونیخ و هامبورگ به تحصیل پرداخت. در سال ۱۹۵۳ م. در فرانسه و انگلستان و در سال ۱۹۵۵ م. در امریکا تحصیلات خود را در تاریخ، حقوق، و علوم سیاسی ادامه داد، تا اینکه در سال ۱۹۷۵ م. در رشته حقوق از دانشگاه هامبورگ دکترا گرفت. در طی مسافرت کاری که سال (۱۹۶۰ ـ ۱۹۵۹ م) به خاورمیانه داشت، مسیر تحصیلی وی به کلی تغییر کرد، و مطالعات خود را در رشته باستانشناسی پی گرفت. وی در سال ۱۹۶۱ م. در رشته باستانشناسی خاورمیانه دانشگاه گوتینگن آغاز به تحصیل نمود و در سال ۱۹۶۹ م. در رشته باستانشناسی خاورمیانه با گرایش ایران موفق به اخذ دکترا شد. او در کاوش های مختلفی در ایران شرکت نمود و از مهم ترین آثار وی آتشکده های ایران (برلن، ۱۹۷۱)، مبانی تاریخ پارتیان (دارمشتات، ۱۹۸۰)، مبانی تاریخ ساسانیان (دارمشتات، ۱۹۹۰) و نقش برجسته های الیمایی ایران از دورۀ اشکانی (با همکاری لویی واندنبرگ، لیدن، ۱۹۸۵) نام برد.» (تلخیصی از: کلاوس شیپمان، مبانی تاریخ پارتیان، ترجمه هوشنگ صادقی (تهران: فرزان روز، ۱۳۸۴) ص ۱ و ۲).

[۳] . کلاوس شیپمان، مبانی تاریخ پارتیان، ص ۱٫

[۴] . همن، ص ۸۳٫

[۵] . همان، ص ۸۳٫

[۶] . همان، ص ۱۲۹٫

[۷] . کلاوس شیپمان، مبانی تاریخ ساسانیان، ترجمه کیکاوس جهانداری (تهران، فرزان روز، ۱۳۸۴)، ص ۱٫

[۸] . همان، ص ۳٫

[۹] . همان، ص ۸۳٫

[۱۰] . همان، ص ۹۵٫

[۱۱] . همان، ص ۱۰۱٫