سایت شخصی دکتر علی ططری در جست‌وجوی جهانی بهتر

علی ططری دکترای تاریخ و مدیر مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی

دوم آبان ماه مصادف با هفتادمین سالگرد تاسیس سازمان ملل متحد بود که با شعار «سازمان ملل متحدی نیرومندتر برای جهانی بهتر» در سراسر جهان گرامی داشته شد.

همان‌طور که بان‌کی‌مون، دبیرکل سازمان ملل اشاره کرده است، این رویداد فرصتی برای نگاهی دوباره به تاریخ سازمان ملل و توجه به چالش‌هایی است که این سازمان و به‌طور کلی جامعه جهانی باید تلاش‌های خود را برای مواجهه با آنها در راستای سه محور صلح و امنیت، توسعه و حقوق بشر چندبرابر کند.
سازمان ملل متحد که از سال ۱۹۴۵ بنیان‌گذاری شد اکنون ۱۹۳ عضو دارد. بنا به منشور سازمان ملل، این سازمان می‌تواند در رابطه با مسائلی که در مقابل بشریت در قرن بیست و یکم قرار دارد، مانند صلح و امنیت، تغییرات آب و هوا، توسعه پایدار، حقوق بشر، خلع سلاح، تروریسم، فوریت‌های بهداشتی و بشردوستانه، برابری جنسیتی، غذا و بسیاری مسائل دیگر دست به اقدام بزند. این وظایف از طریق ارکان اصلی سازمان ملل یعنی مجمع عمومی، شورای امنیت، شورای اقتصادی و اجتماعی، شورای قیمومیت سازمان ملل، دیوان بین‌المللی دادگستری و دبیرخانه انجام می‌گیرد.

علاوه بر آن، نظام سازمان ملل متحد مجموعه‌ای از نهاد‌ها، توافق‌نامه‌ها و برنامه‌های بین‌المللی را نیز دربر می‌گیرد که زیر نظر این شش رکن اصلی فعالیت می‌کنند که از جمله شناخته‌شده‌ترین آنها می‌توان به صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف)، برنامه جهانی غذا (دابلیو.اف.پی)، سازمان بین‌المللی کار، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو)، سازمان بهداشت جهانی و… اشاره کرد.
یک قرن پیش از تشکیل سازمان ملل، پیمان‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی متعددی برای حل مناقشات میان کشورها به‌وجود آمده بود که از جمله آنها می‌توان به کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ کنوانسیون‌های لاهه در سال‌های ۱۸۹۹ و ۱۹۰۷ اشاره کرد. پس از فاجعه کشتار جنگ جهانی اول، کنفرانس صلح پاریس «مجمع اتفاق ملل» را برای حفظ توازن بین کشورها ایجاد کرد. این سازمان برخی اختلافات منطقه‌ای را حل و فصل کرده و ساختارهای بین‌المللی را در حوزه‌هایی نظیر پست، هوانوردی و کنترل مواد مخدر ایجاد کرده است که برخی از آنها بعدها در نظام سازمان ملل جذب شدند، با این وجود در مجمع اتفاق ملل، نمایندگان مردم مستعمرات – که در آن زمان نیمی از جمعت جهان را تشکیل می‌دادند- حضور نداشتند و برخی قدرت‌های برجسته جهانی مانند ایالات‌متحده، شوروی، آلمان و ژاپن در آن مشارکت نمی‌کردند لذا این مجمع در جلوگیری از رویدادهایی مانند حمله ژاپن به منچوری در سال ۱۹۳۱، دومین جنگ ایتالیا – اتیوپی در سال ۱۹۵۳، حمله ژاپن به چین در سال ۱۹۳۷ و توسعه‌طلبی آلمان تحت حکومت آدولف هیتلر که به جنگ جهانی دوم منجر شد، توفیقی نیافت.

اولین طرح منسجم برای ایجاد یک سازمان جهانی جدید با حمایت وزارت امور خارجه ایالات‌متحده آمریکا در سال ۱۹۳۹ ایجاد شد. متن «اعلامیه ملل متحد» توسط رئیس‌جمهور؛ فرانکلین روزولت، نخست‌وزیر بریتانیا وینستون چرچیل و مشاور روزولت، هری هاپکینز در جریان دیدارشان در ۲۹ دسامبر ۱۹۴۱ در کاخ سفید تهیه شد. پیشنهادهای شوروی در این پیش‌نویس در نظر گرفته شد اما نقشی برای فرانسه منظور نشد. روزولت برای نخستین‌بار از اصطلاح «ملل متحد» برای اشاره به متفقین استفاده کرد. در نخستین روز سال میلادی ۱۹۴۲، روزولت، چرچیل، ماکسیم لیتوینوف و ت. و سونگ از چین، سند کوتاهی را به امضا رساندند که بعدها به‌عنوان اعلامیه ملل متحد شناخته شد و یک سال پس از آن نمایندگان ۲۲ کشور دیگر نیز این سند را امضا کردند. اصطلاح «ملل متحد» به‌صورت رسمی پس از امضای اعلامیه توسط ۲۶ کشور به کار برده شد. تغییر عمده‌ای که نسبت به پیمان آتلانتیک رخ داده بود، اضافه شدن ماده‌ای مربوط به آزادی دین بود که استالین پس از پافشاری روزولت با آن موافقت کرد. اندیشه ایجاد سازمان ملل در کنفرانس‌های مسکو، قاهره و تهران در سال ۱۹۴۳ دقیق‌تر شد.

در کنفرانس «دامبارتن اوکس» – که در سال ۱۹۴۴ در واشنگتن برگزار شد- شکل‌گیری ملل متحد و ساختار آن توسط نمایندگانی از شوروی، بریتانیا، ایالات‌متحده و چین مورد مذاکره قرار گرفته و تنظیم شد. تا اول مارس ۱۹۴۵، ۲۱ کشور دیگر نیز اعلامیه ملل متحد را به امضا رساندند. پس از ماه‌ها برنامه‌ریزی، در ۲۵ آوریل ۱۹۴۵ در کنفرانس سان‌فرانسیسکو با عنوان «کنفرانس ملل متحد درباره سازمان بین‌المللی» – که ۵۰ دولت و تعدادی از سازمان‌های غیردولتی در آن حضور یافتند- منشور سازمان ملل تهیه شد.

سازمان ملل متحد رسما با تصویب منشور آن در ۲۴ اکتبر ۱۹۴۵ توسط ۵ عضو دائمی شورای امنیت (فرانسه، جمهوری چین، شوروی، بریتانیای کبیر و ایالات‌متحده) و اکثریت مجموع امضاکنندگان اعلامیه ملل متحد، پا به عرصه وجود نهاد. نخستین جلسه مجمع عمومی با حضور ۵۱ کشور و شورای امنیت در ششم ژانویه ۱۹۴۶ در لندن آغاز شد. مجمع عمومی، نیویورک را به‌عنوان مقر اصلی سازمان ملل متحد انتخاب کرد و ساختمان و امکانات مورد نیاز تا سال ۱۹۵۲ تکمیل شد، همچنین تریگوه لی، وزیر امور خارجه نروژ به‌عنوان اولین دبیرکل سازمان ملل برگزیده شد.

نخستین تعهد ملل متحد، حفظ صلح بود اما نفاق و تضاد بین ایالات‌متحده و شوروی اغلب این سازمان را فلج می‌کرد و عموما تنها اجازه دخالت در مناقشاتی را می‌داد که از کشمکش‌های جنگ سرد فاصله داشتند. یک مورد استثنای قابل‌توجه در این مورد قطعنامه سازمان ملل در سال ۱۹۵۰ بود که به یک ائتلاف به رهبری ایالات‌متحده اجازه می‌داد در مقابل حمله کره‌شمالی به کره‌جنوبی بایستد که این قطعنامه در غیاب اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی تصویب شد. در سال ۱۹۴۷، مجمع عمومی سازمان ملل قطعنامه‌ای را به تصویب رساند که تقسیم فلسطین و ایجاد حکومت اسرائیل را تایید می‌کرد و در سال ۱۹۵۶ نخستین گروه متشکل نیروهای حافظ صلح سازمان ملل برای پایان دادن به بحران سوئز تشکیل شد.

با گسترش استعمارزدایی در دهه ۱۹۶۰، بسیاری از ملت‌های تازه استقلال‌یافته به سازمان ملل پیوستند. به‌طوری که در سال ۱۹۶۰ به‌تنهایی ۱۷ کشور جدید که ۱۶ کشور از قاره آفریقا بودند، تقاضای پیوستن به سازمان ملل را داشتند.
در ۲۵ اکتبر ۱۹۷۱ با وجود مخالفت ایالات‌متحده، اما با حمایت دیگر کشورهای جهان، جمهوری خلق کمونیستی چین به جای جمهوری چین – که تایوان را اشغال کرده بود- کرسی چین در شورای امنیت را به‌دست آورد. این رای به‌عنوان نشانه‌ای از کاهش تاثیر ایالات‌متحده در این سازمان تلقی شد. کشورهای جهان سوم ائتلاف «گروه ۷۷» را با رهبری الجزیره تشکیل دادند که به یک قدرت پایدار در سازمان ملل تبدیل شد. در سال ۱۹۷۵ بلوکی متشکل از اتحاد جماهیر شوروی و ملت‌های جهان سوم قطعنامه‌ای را به تصویب رساندند که مخالفت با آمریکا و اسرائیل را تشدید کرده و صهیونیسم را مصداق نژادپرستی معرفی می‌کرد. این قطعنامه در سال ۱۹۹۱، کمی بعد از جنگ سرد ملغی شد. با حضور بیشتر کشورهای جهان سوم و به دنبال شکست میانجیگری سازمان ملل در مناقشات خاورمیانه، ویتنام و کشمیر، سازمان ملل توجه خود را بیشتر به اهداف ثانویه خود در رابطه با توسعه اقتصادی و تبادل فرهنگی معطوف کرد. در دهه ۱۹۷۰ بودجه سازمان ملل برای توسعه اقتصادی و اجتماعی بسیار بیشتر از بودجه حفظ صلح بود.

پس از جنگ سرد، سازمان ملل شاهد توسعه بنیادین در وظایف حفظ صلح خود بوده و در مدت ۱۰ سال، بیش از چهار دهه پیش از آن وارد ماموریت‌های حفظ صلح گردید. اما در رابطه با جنگ ایران و عراق در سازمان ملل در مجموع ۹ بار قطعنامه‌های نه‌چندان قوی و عادلانه صادر شد و بیش از ۱۸ بیانیه نیز در رابطه با جنگ عراق علیه ایران اعلام شد. عملکرد ضعیف سازمان ملل به‌ویژه در رابطه با به کارگیری سلاح‌های شیمیایی و کشتار جمعی توسط عراق علیه ایران نشان از وابستگی و تاثیرپذیری آن از قدرت‌های بزرگ داشت. به هر حال بین سال‌های ۱۹۸۸ تا ۲۰۰۰، تعداد قطعنامه‌های مصوب شورای امنیت به بیش از دو برابر رسیده و بودجه سازمان ملل در زمینه صلح ۱۰ برابر شد. مذاکرات سازمان ملل توانست جنگ داخلی السالوادور را خاتمه دهد و ماموریت حفاظت از صلح نامیبیا نیز با موفقیت همراه بود. همچنین سازمان ملل بر برگزاری انتخابات دموکراتیک پس از آپارتاید در آفریقای جنوبی و پس از دوران خِمِرهای سرخ در کامبوج نظارت داشت. در سال ۱۹۹۱، سازمان ملل ائتلافی به رهبری ایالات‌متحده برای دفع حمله عراق به کویت تشکیل داد. اگرچه منشور سازمان ملل در اصل برای جلوگیری از تجاوز یک ملت علیه ملت دیگر نوشته شده بود، در اوایل دهه ۱۹۹۰ سازمان ملل با بحران‌های مقارن و جدی در کشورهایی مانند سومالی، هائیتی، موزامبیک و یوگسلاوی سابق مواجه شد. ماموریت سازمان ملل در سومالی به دنبال کناره‌گیری ایالات‌متحده پس از تلفات زیاد در نبرد موگادیشو، شکست‌خورده تلقی می‌شود و ماموریت این سازمان در بوسنی به دلیل عدم موضع‌گیری روشن و محکم آن درباره پاکسازی نژادی، در سطح جهانی با واکنش‌های منفی همراه بود.

به‌تدریج و از اواخر دوران جنگ سرد، سازمان ملل به خاطر سوءمدیریت و فساد مالی مورد انتقاد قرار گرفت. در سال ۱۹۸۴، رونالد ریگان رئیس‌جمهور آمریکا، بودجه ایالات‌متحده برای یونسکو را به بهانه سوءمدیریت در بودجه باز پس گرفت و به دنبال آن اقدامات مشابهی از جانب بریتانیا و سنگاپور انجام شد. پطرس غالی، دبیرکل سازمان ملل بین سال‌های ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۶، اصلاحاتی در دبیرخانه انجام داد و به نحوی اندازه سازمان را کوچک‌تر کرد. جانشین وی، کوفی عنان (۱۹۹۷-۲۰۰۶) اصلاحات مدیریتی بیشتری را برای مواجهه با تهدیدهای ایالات‌متحده به عدم پرداخت کمک‌های مالی به انجام رساند.

در اواخر دهه نود و پس از آن در سال‌های دهه ۲۰۰۰، مداخلات بین‌المللی با مجوز سازمان ملل اشکال گسترده‌تری به خود گرفت. ماموریت سازمان ملل در جنگ داخلی سیرالئون توسط نیروی دریایی بریتانیا حمایت می‌شد و حمله به افغانستان در سال ۲۰۰۱ تحت نظارت ناتو قرار داشت. در سال ۲۰۰۳ ایالات‌متحده با وجود آنکه موفق نشده بود در شورای امنیت قطعنامه‌ای برای کسب مجوز به تصویب برساند، به عراق حمله کرد که این امر دور جدیدی از پرسش‌ها را درباره تاثیرگذاری سازمان ملل پیش رو قرار داد. در حال حاضر و تحت ریاست دبیرکل فعلی سازمان ملل، بان‌کی‌مون، سازمان ملل در بحران‌هایی مانند جنگ دارفور در سودان و درگیری کیوو در جمهوری دموکراتیک کونگو دخالت کرده و همچنين ناظران و بازرسان سلاح‌های شیمیایی را برای جنگ داخلی سوریه اعزام کرده است. در سال ۲۰۱۰ و در زلزله هائیتی، ۱۰۱ نفر از کارکنان سازمان ملل کشته شدند که این بزرگ‌ترین میزان تلفات این سازمان در طول تاریخ بوده است. در حال حاضر، عملیات حفاظت از صلح در مناطق مختلف جهان از جمله صحرای غربی، جمهوری آفریقای مرکزی، مالی، هائیتی، جمهوری دموکراتیک کونگو، دارفور، قبرس، لبنان، ابیی در سودان، بلندی‌های جولان، کوزوو، لیبریا، جنوب سودان، هند و پاکستان و ساحل عاج و منطقه خاورمیانه در حال انجام است. همچنین ماموریت ویژه سیاسی سازمان ملل در افغانستان با عنوان یوناما که از سال ۲۰۰۲ آغاز شده بر ایجاد صلح و ثبات در افغانستان متمرکز است.
جدا از رویکردهای سیاسی، سازمان ملل متحد توانسته‌ است در بسیاری از زمینه‌ها و اهداف دیگر خود گام‌های قابل‌توجهی در سطح جهانی بردارد. برای مثال، آرمان‌های توسعه هزاره که به دنبال تصویب اعلامیه هزاره ملل متحد در سال ۲۰۰۰ مطرح شد و تمامی کشورهای عضو آن را به امضا رساندند، ۸ هدف اصلی را دنبال کرده است:

۱- ریشه‌کن کردن فقر مطلق و گرسنگی
۲- دستیابی به آموزش ابتدایی همگانی
۳- ارتقاي برابری جنسیتی
۴- کاهش مرگ و میر کودکان
۵- بهبود بهداشت باروری
۶- مبارزه با اچ‌آی وی- ایدز، مالاریا و دیگر بیماری‌ها
۷- اطمینان از پایداری محیط‌زیست
۸- گسترش مشارکت جهانی برای توسعه.
همچنین در سال ۲۰۱۵، کشورها برنامه جدیدی را برای توسعه پایدار تصویب کرده و توافقات جدیدی در موضوع تغییرات آب‌وهوا خواهند داشت. گزارش‌های مربوط به پیشرفت‌های حاصل شده به‌صورت آنلاین و چاپی در اختیار عموم قرار می‌گیرد.

فهرست منابع:
– Kennedy, Paul (2007). The Parliament of Man: The Past, Present, and Future of the United Nations.
New York: Random House
– Meisler, Stanley (1995). United Nations: The First Fifty Years.
New York: Atlantic Monthly Press
– Lynch, Cecelia M. (2014). United Nations (UN). Online Encyclopedia Britannica. Retrieved 22 October 2015 from: http:/ / www.britannica.com/ topic/ United-Nations#toc12399
– History of the United Nations.

Retrieved from the United Nations Official Website: http:/ / www.un.org/ en/ sections/ history/ history-united-nations/ index.html
– United Nations Depository Libraries. Retrieved from the United
Nations Official Website: http:/ / www.un.org/ depts/ dhl/ deplib/ deplibsystem.htm

روزنامه صبح ایران دنیای اقتصاد