ناقد: ططری،علی؛

(۸ صفحه – از ۶ تا ۱۳)

درآمد:

ایرانِ عصر قاجار به دلیل مواجهه با تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از مهم­ ترین و جالب­ ترین ادوار تاریخی ایران به شمار می­ آید. گسترش روابط همه جانبه با کشورهای اروپایی به ویژه روسیه و انگلیس (در راستای اهداف استعماری­ آنها) و علاقه­ مندی پادشاهان قاجار (به­ ویژه ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه) به برقراری ارتباط با این دول، بارزترین علل تحولات فوق می ­باشد. بُعد فرهنگی روابط از جمله اعزام دانشجو به خارج از کشور نیز از دستاوردهای مهم دولتمردان وطن­ دوست عهد قجری است.

محصلین اعزامی با مشاهده تحولات و پیشرفت­ های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی غرب به عقب ماندگی ایران واقف می­ شدند و پس از بازگشت به وطن در رفع نقایص موجود تلاش بسیار می ­نمودند، هرچند به طور کامل به اهداف ود نایل نمی ­شدند. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه نیز از همین تحصیل کردگان بود که پس از بازگشت به ایران، فعالیت­ های فرهنگی و ادبی گسترده­ ای را آغاز نمود. به­ ویژه از زمانی که به وزارت انطباعات و دارالترجمه دولتی منصوب گردید. وی از رجال نامدار عهد ناصری  است که عمده فعالیتش در زمینه امور فرهنگی و ادبی بود و در این راه کوشش بسیاری مبذول داشت. آثار و تألیفات وی که بیشتر جنبه تاریخی دارند به چهار دلیل عمده نسبت به دیگر نوشته­ هایش از اهمیت بالاتری برخوردارند:

۱ ـ این کتاب­ ها از منابع اصلی تاریخ عهد قاجاریه محسوب می­ شوند.

۲ ـ اعتمادالسلطنه برای تألیف این آثار به منابع و اسناد تاریخی (مانند فرامین حکومتی) دسترسی داشته است.

۳ ـ او نگارنده وقایعی است که خود در بطن بعضی از آن رویدادها حضور داشته و یا حداقل از مشاهدات هم عصرانش (مثل پدرش) در ذکر آن حوادث بهره می­ برده است.

۴ ـ اعتمادالسلطنه در سال ۱۳۰۰ه.ق وزیر انطباعات و دارالترجمه دولتی گردید به همین سبب در انتخاب و به کارگیری هنرمندان خطاط، نقاش، صحاف و … به منظور تحریر کتب و روزنامه­ ها آزادی عمل و اختیار کامل داشته است، لذا به نوعی می­ توان گفت که آثار وی معرف هنرمندان آن دوره نیز هستند.

حاصل زحمات وی مجموعه آثار ارزشمندی است که هم ­اکنون مورد استناد و استفاده محققین علم تاریخ، جغرافیا، رجال و غیره قرار می­ گیرد، به همین دلیل این آثار از درجه اهمیت بسیاری برخوردارند و همین امر توجه نگارنده را به بررسی و تحقیق در این زمینه جلب نموده است.

روزنامه­ ها و کتاب­ های بسیاری به نام اعتمادالسلطنه به ثبت رسیده ­اند که تعدادی از آنها چاپ شده و قابل دسترسی است و شماری نیز به دلیل این نسخه خطی و یا چاپ سنگی می­ باشند به راحتی به دست نمی­ آیند. هر دو دسته آثار (چاپ امروزی و نسخ قدیمی) در آرشیو کتابخانه­ ی شماره ۱ و ۲ مجلس شورای اسلامی موجود هستند، اما بجز کتب چاپی، در مورد نسخه­ های خطی و کتاب­ های چاپ سنگی اطلاع ­رسانی اندکی صورت می­ گیرد و مراجعان از وجود آنها اطلاع زیادی ندارند. به همین دلیل مشکلات عدیده­ ای در زمینه مطالعه و بررسی جهت ارایه هر چه بهتر تحقیقات پژوهشگران بوجود می­ آید.

زندگی­نامه

محمدحسن خن در سال ۱۲۵۹ه. در تهران دیده به جهان گشود. پدرش حاج علی خان مقدم مراغه ­ای حاجب ­الدوله (فراش باشی) ناصرالدین شاه و مادرش دختر آقاخان سردار و از نوادگان مصطفی خان، برادر آقامحمدخان قاجار بود. وی در سن ۹ سالگی وارد دارالفنون شد و در «رشته پیاده نظام» به درجاتی نایل آمد. وی ضمن تحصیل و در سن ۱۲ سالگی به عنوان نوکر امیر قاسم خان ولیعهد[۱] به خدمت مشغول شد. ۱۶ ساله بود که به درجه سرهنگی و پس از آن به ترتیب به مناصب بالاتری چون نیابت حکومت خوزستان، حکومت شوشتر، معاونت وزارت عدلیه و نایب دوم سفارت ایران در پاریس ارتقا یافت.

در زمان اقامت در پاریس ضمن خدمت، به تحصیل نیز پرداخت و بعد از چهار سال (۱۲۸۴ه.) به ایران بازگشت و در منصب پیش خدمت و مترجم حضور شاه مشغول انجام وظیفه شد. از این هنگام به بعد بود که شخصیت علمی محمد حسن خان شکل گرفت و به عنوان چهره­ای فرهنگی شناخته شد. وی اولین گام­ های خود را در این زمینه با ترجمه مطالبی از زبان فرانسه به فارسی برای «روزنامه ملتی» به مدیریت علی قلی اعتضادالسلطنه برداشت. سال ۱۲۸۸ه.ق سال بسیار مهمی برای وی محسوب می­شد. چرا که «رییس کل دارالطباعه و دارالترجمه دولتی» گردید و به «صنیع ­الدوله» ملقب شد. در همین سال روزنامه «ایران سلطانی» را تأسیس نمود و یک سال پس از آن «روزنامه نظامی مریخ» و در سال­های ۱۲۹۳ و ۱۳۰۰ه.ق به ترتیب «روزنامه علمی» و روزنامه مصور «شریف» به مدیریت او انتشار یافتند. در سال ۱۲۹۸ه. در تهران «مکتب مشیریه» را برای تدریس زبا­ن­ های خارجی به­نام میرزا حسین خان سپهسالار تأسیس کرد. لازم به ذکر است که در سال ۱۲۹۹ه.ق عضو مجلس شورای دولتی و سپس به جرگه وزرا وارد شد. از دیگر مناصب او می­ توان به معاونت وزارت دادگستری و مقدم­ السفراء[۲] و شهردار دارالخلافه تهران (اداره احتساب) اشاره کرد. در سال ۱۳۰۰ه. محمدحسن خان به وزارت انطباعات و دارالترجمه دولتی منصوب و شغل دیگری بر مشاغل وی افزوده شد. در سال ۱۳۰۴ه. به اعتمادالسلطنه ملقب گردید و در سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا سمت ریاست تشریفات یا «ایشیک آقاسی باشی­گری» را به عهده داشت. محمدحسن خان، حدوداً پس از انجام ۳۰ سال خدمات فرهنگی در روز پنج­شنبه ۱۸ شوال ۱۳۱۳ه.ق به دلیل سکته قلبی در تهران درگذشت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد.[۳]

شرح حال و زندگی اعتمادالسلطنه در کتب بسیاری ذکر شده است و خود او نیز در جلد دوم «مرآه­ البلدان» و همچنین روزنامه خاطراتش گوشه­ هایی از زندگی خصوصی خویش را بیان نموده است.

آثار و تألیفات اعتمادالسلطنه

آن گونه که پیش از این گفته شد محمدحسن خان در زمان پادشاهی ناپلئون سوم در پاریس در رشته تاریخ و جغرافیا به تحصیل پرداخت و به طور کامل بر زبان و ادبیات فرانسه مسلط گردید و در انجمن­ های علمی اروپا مثل انجمن آسیایی لندن و مجامع تاریخی و جغرافیایی روسیه و فرانسه عضویت یافت.[۴] وی در بازگشت از فرانسه به عنوان مترجم حضور شاه مشغول خدمت شد و از این زمان تمام همّ خویش را در ترجمه و تألیف کتب بسیاری مبذول داشت. نشریات، کتاب­ ها، سالنامه­ ها، روزنامه­ ها و ترجمه­ های بسیاری با موضوعات مختلفی چون تاریخ، جغرافیا، علم ­رجال و علوم دینی به نام اعتمادالسلطنه بر جای مانده است. این آثار نشانگر تلاش­ های بی­ وقفه و مستمر این مرد بزرگ در عرصه علمی و فرهنگی ایران عهد ناصری و شایان توجه و ارزشمند است چرا که در دوره مذکور استبداد حکومت وقت، افکار عمومی (ذهنیت سنتی جامعه که تحت تأثیر سنت مداران از پذیرش هر فکر و نظر جدیدی بالاخص از نوع اروپایی خودداری می­ کرد) و کارشکنی­ های عمال و کارگزاران سیاسی و فرهنگی آن روز، به دلیل رقابت و چشم هم چشمی آنها نسبت به یکدیگر، موانع عظیمی در جهت فعالیت­ های علمی و فرهنگی وی ایجاد می­ کردند. البته با توجه به مطالب مندرج در روزنامه خاطرات به نظر می­ رسد که اعتمادالسلطنه حتی در صورت ایجاد موقعیتی برای احراز و کسب مناصب و مقامات سیاسی، به جز در زمان حیات پدرش که به مناصب سیاسی و نظامی مهمی دست یافت، با مشکل رقابت سیاست­گران وقت، چون امین­السلطان، صدراعظم ناصرالدین شاه مواجه گردید و فرصت و اجازه هیچ فعالیت سیاسی نمی­یافت و به همین دلیل، از کانال فرهنگ و ادب وارد عمل شد. هرچند در این زمینه نیز در کمال آسایش نبود و با مشکلاتی مواجه گردید اما با فراغ بال بیشتری فعالیت نمود آن چنان که اکنون حاصل زحمات فراوان او که شامل ده­ ها کتاب در موضوعات متنوع می­ باشد، پیش روی ما است. کتاب­ ها و نوشته­ هایی که شماری از منابع اولیه دوران قاجار و به ­خصوص تاریخ عصر ناصری را به خود اختصاص می­دهند که در صورت حذف آنها بخش وسیعی از تاریخ این دوره ناقص و مسکوت خواهد ماند.

از نکات مهمی که در مورد آثار اعتمادالسلطنه باید مورد توجه قرار گیرد این است که وی بی ­هیچ مشکلی به منابع اصلی (اولیه) تاریخی و اسناد حکومتی دسترسی داشت و در تألیفات خود از آنها بهره می­ گرفت. همچنین مطالب بعضی از تألیفاتش حاصل دیده ­ها و شنیده­ های خود او است به این معنی که شخصاً در زمان وقوع آن رویداد حضور داشته و یا حداقل با وجود یک واسطه از چند و چون ماجرا مطلع شده است.

در هر حال، آن چه مسلم است این که در مطالعه تمامی منابع و مآخذ تاریخی باید نگاهی نقادانه و قلمی بی­ طرف داشت و تألیفات اعتمادالسلطنه نیز از این مقوله مستثنا نیست و احتیاط، شرط لازم در بررسی آثار وی می­ باشد، زیرا از طرفی آثارش زیرنظر ناصرالدین شاه به طبع رسیده ­اند و از طرف دیگر، وی از رجال درباری بوده و به همین علت مطالب ناصحیح و غلوآمیز نیز در نوشته­ هایش کاملاً مشهود می­ باشد. با این همه عده­ ای از محققین و نویسندگان معتقدند که تمام این کتاب­ ها توسط شخص محمدحسن خان نوشته نشده­ اند بلکه به قلم زیردستان وی و زیرنظر او تحریر یافته ­اند. این بحث که آیا تألیفات ثبت شده به نام وی، توسط شخص او نوشته شده ­اند یا خیر، توجه بسیاری از محققان را به­ خود جلب نموده است که در این زمینه نیز سخن خواهیم گفت. اکنون جای آن دارد که تألیفات و آثار اعتمادالسلطنه (حال یا منصوب و یا قلم او باشند را معرفی و راجع به هر یک مختصر توضیحی ارائه گردد. این آثار به سه دسته تقسیم شده ­اند کتب فارسی، ترجمه­ ها و روزنامه­ ها که در ذیل شرح آنها می­ آید:

الف ـ کتب فارسی:

۱ـ اسطوره اهل حق

این کتاب در زمینه «مذهب و طریقه علی اللهی» در ۱۵۰ صفحه نگاشته شده و با مقدمه­ ای از دکتر نوایی و تحقیق و بررسی ایرج بهرامی، توسط نشر آتیه به چاپ رسیده است. کتاب مزبور همچنین تحت عنوان «سه گفتار تحقیقی در آیین اهل حق» در ۶۲ صفحه با حاشیه نویسی محمدعلی سلطانی و مریم بانون رزازیان توسط نشر سها منتشر گردیده است.

۲ـ التدوین فی احوال جبال شروین

این کتاب از تاریخ سوادکوه مازندران و سرگذشت آن در قرن ۱۳ه.ق بحث می ­کند و با نثر فارسی در ۴۹۶ صفحه توسط اعتمادالسلطنه تألیف و مصطفی احمدزاده تصحیح و انتشارات فکر روز، نشر آن را به عهده داشته است.

۳ـ الحجت السعاده فی حجت الشهاده

موضوع این کتاب مذهبی و در مورد واقعه کربلا و شخص امام حسین (ع) می­ باشد و به کوشش مصطفی فریدپور در ۱۸۶ صفحه و تحت حمایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چاپ و منتشر شده است.

۴ـ المآثر و الآثار

این اثر به کوشش ایرج افشار در ۳ جلد باعنوان «چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه» توسط انتشارات اساطیر به چاپ رسیده است. جلد اول شامل متن المآثر و الآثار، نوشته اعتمادالسلطنه، جلد دوم، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی بر مآثر و الآثار در احوال رجال دوره و دربار ناصری و جلد سوم مشتمل برفهرست­ های چندگانه تاریخی، جغرافیایی و مدنی می­ باشد. المآثر و الآثار، به مناسبت چلمین سال سلطنت ناصرالدین شاه نوشته شده است و در مورد حوادث و وقایع چهل ساله حکومت وی و شرح حال  رجال، درباریان، زنان و اندرونی شاه، فرزندان وی، علوم و صنایعی که در مدت این چهل ساله به ایران آورده شده است، ایالات و ولایات ایران، سفرای ایرانی مقیم خارج و سفرای خارجی مقیم ایران، بعضی رویدادهای مهم جهان آن روز، سفرهای شاه و … بحث نموده است.

۵ـ تاریخ ایران

تطابق تاریخ هجرت پیامبر اکرم (ص) با تواریخ دیگر و بیان وقایع مهم از زمان حضرت آدم (ع) تا هجرت پیامبر اکرم (ص)، موضوع این اثر اعتمادالسلطنه و در حقیقت، گاهنامه­ ای تطبیقی است که در آن از قاجارها و وزرای عهد قاجاریه نیز سخن به میان آمده است. این کتاب در یک جلد و در کتابخانه شماره ۲ مجلس شورای اسلامی به صورت چاپ سنگی موجود می­باشد.

۶ـ تاریخ فرانسه

این کتاب به صورت چاپ سنگی و در ۱۹ صفحه به تبع رسیده است که البته کاربرد نام «جزوه» در این مورد بخاطر صفحات اندک آن صحیح­ تر به نظر می­ آید. فهرست اسامی سلاطین قاجاریه، شاهزادگان و امرای آن دوره، دایره دولت و اجزای حکومت دارالخلافه تهران و شمایی از اوضاع کشورهای اروپایی، مباحثی هستند که صفحات پایانی این جزوه را به خود اختصاص داده­ اند به همین دلیل اطلاعات جالب توجه ی در مورد تاریخ قاجاریه نیز در اختیار خواننده قرار می­ دهد.

۷ـ تاریخ منتظم ناصری

این تألیف در ۳ جلد با تصحیح مرحوم دکتر محمداسماعیل رضوانی، توسط انتشارات دنیای کتب به چاپ رسیده است. حلد اول به ذکر حوادث عالم از اولین سال هجرت پیامبر اکرم (ص) تا سقوط خلافت عباسی پرداخته است، جلد دوم از وقایع سال ۶۵۶ه. تا ابتدای حکومت قاجاریه سخن می­ گوید و جلد سوم شامل تاریخ قاجاریه از ابتدا تا زمان سلطنت ناصرالدین شاه می ­باشد.

۸ـ تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید و ایران

این اثر توسط میرهاشم محدث تصحیح و انتشارات امیرکبیر در ۲۰۴ صفحه آن را به چاپ رسانیده است و حاوی جزوه ­ای است که اعتمادالسلطنه به کتاب «درر التیجان فی تاریخ بنی الاشکان» یا «تاریخ اشکانیان» افزوده و مصحح نیز قسمت مربوطه به شرح جغرافی­ دانان را از تاریخ اشکانیان گرفته و ضمیمه آن نموده است.

۹ـ جغرافیای طالقان

کریم هوشنگ­پور اثر مزبور را به کتابی با عنوان «فشدنگ» ضمیمه نموده اما طبق سخن ایرج افشار کتاب جغرافیای طالقان هنوز به چاپ نرسیده و تنها در فهرست کتب کتابخانه ملی از آن نام یرده شده است.[۵]

در هر صورت، برای دسترسی به این تألیف باید به کتاب «فشدنگ» که در ۱۹۸ صفحه، توسط انتشارات دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۱ش. به چاپ رسیده است، مراجعه نمود.

۱۰ـ حدیقه فصاحت

تاریخ ساسانیا، برگزیده ­ای از کتاب «سرگذشت خانم انگلیسی در هندوستان» و منتخبی از سفرنامه ناصرالدین شاه به اروپا (سفر اول در ۱۲۹۰ه.)، مطالبی هستند که در کتاب فوق درج شده­ اند. حدیقه فصاحت در سال ۱۲۸۴ه.ق. در کلکته به صورت چاپ سنگی و در قطع وزیری به چاپ رسید.

۱۱ـ خلسه

از تألیفات بسیار جالب اعتمادالسلطنه است که زیر عناوین «خوابنامه» و «اسرار انحطاط ایران» چندین­ بار به چاپ رسیده است. خلسه برای اولین بار در سال ۱۳۲۴ش. طبق نسخه دست نویس محمد شهید نورایی توسط کتاب فروشی زوار مشهد به چاپ رسیده است که بنا به گفته محمود کتیرایی علاوه بر «افتادگی­ ها» در «دیباجه و متن آن» اشکالات فراوانی به چشم می­خورد.[۶]اعتمادالسلطنه در این اثر خود، محاکمه صدور عهد قاجار از اولین فرد (حاج ابراهیم خان کلانتر) تا علی اصغر خان امین­السلطان (صدر اعظم ناصرالدین شاه و هم عصر نویسنده) را که توسط کوروش کبیر، داریوش کبیر، اشک اول، اردشیر بابکان، خسرو انوشیروان، شاه اسماعیل اول صفوی، نادرشاه افشار و آقامحمدخان قاجار، مورد بازخواست قرار می­گیرند آن هم به صورتی که وی این دادگاه را در حالت خلسه (خواب و بیداری) درک کرده است، تشریح می­نماید. این کتاب در سال ۱۳۸۴ش. برای اولین بار توسط محمود کتیرایی و به وسیله انتشارات توکا در تهران به چاپ رسید.

۱۲ـ خرنامه یا منطق­الحمار

این کتاب براساس قصه­های «صوفی سگور»[۷] نوشته شده است و شامل داستان­های فارسی قرن ۱۳ه. می ­باشد. اثر فوق در ۲۲۰ صفحه به صورت مصور به کوشش علی دهباشی و توسط نشر کتاب پنجره چاپ و منتشر گردیده است.

۱۳ـ دررالتیجان فی تاریخ بنی­الاشکان

آن­گونه که از نام کتاب برمی­ آید این کتاب در مورد تاریخ اشکانیان تألیف شده است و به کوشش نعمت احمدی در ۸۵۳ صفحه، همراه با تصاویری جالب، توسط انتشارات اطلس منتشر گردیده است.

۱۴ـ روزنامه خاطرات

این اثر، مشتمل بر یادداشت­ ها و خاطرات روزانه اعتمادالسلطنه است که زیر عنوان «روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه» برای اولین بار در سال ۱۳۵۴ش. توسط ایرج افشار، تصحیح و به کمک انتشارات امیرکبیر منتشر گردیده است. همچنین بخشی از خاطرات اعتمادالسلطنه با نام «وقایع یومیه» یا «یادداشت­ های اعتمادالسلطنه» در ۱۹۲ صفحه توسط انتشارات ابن سینا به چاپ رسیده است. این مجموعه خاطرات را می­ توان به دو بخش تقسیم نمود:

بخش اول شامل مجلد قدیم می­ شود که از تاریخ ۲۹ جمادی­ الاول ۱۲۹۲ه. شروع  و در۱۹ محرم ۱۲۹۳ه. پایان می­ یابد. بعد از این مجلد، بلافاصله بخش دوم که در ۱۶ جلد طبع شده است، آغاز می ­گردد و ابتدای آن ۹ ربیع ­الثانی ۱۲۹۸ه. و اتمامش ۱۴ شوال ۱۳۱۳ه. می­ باشد. این که چرا خاطرات سال­ های بین ۱۲۹۸ تا ۱۲۹۳ه. نوشته نشده است و یا اگر نوشته شده، دلیل فقدان آنها چیست، از مسایلی است که در ذهن عده­ ای از محققین تاریخ معاصر را به خود مشغول داشته و هنوز علت این امر بر کسی روشن نیست.

لازم به ذکر است که این خاطرات توسط حسین بزرگ­ نیا نیز زیر عنوان «خاطرات اعتمادالسلطنه» تصحیح و چاپ گردیده است. این روزنامه از آن جهت که اطلاعات ذی­ قیمتی در مورد اوضاع دربار دوره ناصری و شرایط اجتماعی، سیاسی، نظامی، جغرافیایی، اقتصادی و .. ایران آن زمان به دست می ­دهد بسیار ارزشمند است و از منابع اصلی دوره مزبور به شمار می­آید.

روزنامه­ های مرآۀالسفر و اردوی همایون

اثر فو%۸