مصاحبه شونده: گلبن،محمد؛ کوهستانی نژاد،مسعود؛ معادیخواه،عبدالمجید؛ خطیبی نژاد،محمد رضا؛ شکوری،ابوالفضل؛ ططری،علی؛ احمدی،طاهر؛ گرانپایه،مسعود؛ نیک بخت؛ مولائی؛

(۳۶ صفحه – از ۲۵ تا ۶۰)

بررسی جراید فارسی هند

مقدمه: سرزمین بزرگ هند را شاید بتوان یکی از اصلی­ ترین و پیشگام ­ترین جایگاه­ های تولد و رواج جراید فارسی زبان نامید که تأثیر زیادی بر تحولات سیاسی و اجتماعی و تحولات حرفه روزنامه­ نگاری در ایران داشته است و در رأس همه جراید فارسی هند «روزنامه حبل­ المتین» می­ درخشد که قریب چهل سال در کلکته هند منتشر و به ایران و سراسر جهان پخش می­ شد. میزگرد حاضر که در تاریخ ۸۷/۷/۳۰ در بنیاد تاریخ برگزار شده جهت بررسی کم و کیف این جراید می­ باشد که به حضور آقایان محمد گلبن، مسعود کوهستانی­ نژاد، عبدالمجید معادی خواه، محمدرضا خطیبی نژاد، ابوالفضلشکوری، علی ططری، طاهراحمدی، مسعود گرانپایه، نیک­بخت، خانم مولائی و … برگزار شده است.

موضوع حبل­ المتین در برابر رضاشاه

علی ططری: بسم الله الرحمن الرحیم. اول با کسب اجازه از اساتید بزرگواری که این جا تشریف دارند. همان­طور که قبلاً آقای کوهستانی نژاد اشاره فرمودند موضوعی که برای بنده در نظر گرفته شده انعکاس وقایع سال های آغازین سلطنت رضاشاه در هفته­ نامه حبل­ المتین کلکته است.

یک نحو دیگر هم می­ شود این موضوع را نگاه کرد یعنی سال­ های پایانی هفته ­نامه حبل ­المتین کلکته را نگاه کرد و انعکاسش در سال­ های آغازین سلطنت رضاشاه. به عقیده من نخستین گام برای بازشناسی، بررسی مکتوبات این دوره و شناخت شرایط و اوضاع سیاسی و اجتماعی و تفکرات حاکم بر یک دوره زمانی است از این طریق است.

این دوره­ ای که ما می خواهیم از آن بحث کنیم دوره اول سلطنت رضاشاه هست.

اگر یک تقسیم ­بندی کلی از دوره حاکمیت رضاشاه در ذهن­مان متصّور شویم می­توانبم آن را به سه قسمت تقسیم کنیم.

اول دوره وزارتش، دوم دوره نخست­ وزیری­ اش و سوم دوره سلطنت­ اش.

البته می­ دانید که اغلب پژوهشگران برای دوره سلطنت­ اش تقسیم بندی مختلفی قائل­اند ولی ما با توجه به این که آن ۵ سال دوره اول سلطنت­ اش مدّ نظرمان هست و بیش از این دیگر از بحث ما خارج است ازش می­ گذریم. ولی به لحاظ کلی ما با دوره سلطنت­ اش سر و کار داریم و بحث ما در این دوره می­ گنجد.

با توجه به منابع موجود با به سلطنت رسیدن رضاشاه حساسیت ایشان به نشریات بیشتر شد و هر صدای مخالفی را با شدت  کامل ایشان سانسور و سرکوب می­ کرد. و حتی روزنامه ­هایی که تا یک حدی متمایل به او بودند و یک انتقادات کوچکی داشتند آن­ها هم از دست خودش مصونیّت نداشت، حتی آن­ها را هم سرکوب کرد. و می­ دانیم این را هم که تنها به داخل کشور هم خلاصه نشد.

یعنی ایشان از طریق کارگزاری­ هایش، از طریق منسولگری ایران و نمایندگی ­هایی که ایران در سرتاسر جهان آن زمان داشت. تمام روزنامه­ ها و مطبوعات جهان را تحت کنترل خودش درآورده بود. آن قضیه روزنامه فرانسه هم می­ دانیم که فقط به خاطر کاریکاتوری که از رضاشاه کشیده شد، روابط ایران و فرانسه به کلی قطع شد برای مدتی آن هم برای مطلب کوچکی.

البته این­ها از ویژگی­ های کلیه حکومت­ های دیکتاتوری است. آلمان نازی، شوروی کمونیستی، می­ بینیم که آن­ها هم همین رویه را داشتند یعنی می­ آمدند روزنامه­ های طرفدار خودشان را زیاد می­ کردند روزنامه ­های مخالف را سرکوب می ­کردند و سانسور می کردند.

قابل توجه است که هر چی هم از تعداد نشریات در این دوره کاسته می­ شد بر سانسور و ارعاب نشریات هم افزوده می­ شد.

در این شرایط حبل­ المتین کلکته در یک دوره پنج ساله و در ادامه روند قبلی خود منتشر می­ شود، یعنی اوایل سلطنت رضاشاه بدون هیچ کم و کاستی که این جای سؤالاتی دارد، دغدغه ­هایی که جناب معادی خواه داشت در خصوص صحبت­ های آقای ااحمدی، امیدواریم که بتوانیم یک مقداری به آن­ها پاسخ بدهیم در این قسمت. هفته­ نامه حبل­ المتین کلکته به صاحب امتیازی و سرپرستی سید جلال ­الدین کاشانی ملقب به مؤید­الاسلام در یک دوره حالا ۳۹ ساله نزدیک به ۴۰ سال، توانست یک تأثیر بسزایی در جامعه ایرانی داشته باشد. کلاً در ذهن زبان­ های دنیا آگاهی مؤید­الاسلام  بر فقه، اصول، حکمت، ریاضیات، سیاست، ادبیات و تجربه کاری­ای که ایشان در دوران مشروطیت داشت و آن نقشی که در تنویر افکار عمومی داشت باعث شد که یک شخصیت پخته، باتجربه از ایشان به ­وجود بیاید.

به هر حال چرایی دوام و راز ماندگاری و هم­سویی حبل­ المتین کلکته در دوران رضاشاه مسئله مهمی است که ما را به فکر وا می­ دارد. در آغاز این سؤال در ذهن متبادر می­ شود که آیا یک نوع هم­سویی و هم­فکری مؤیدالاسلام با سیاست رضاشاه باعث این هماهنگی شده؟ آدم ممکن است تصمیم به طرفداری از کسی بگیرد ولی مسائل مادی نداشته باشد، برپایه اعتقاداتش و به لحاظ ایدئولوژی طرفدار ایشان باشد، یا نه مثل برخی از مطبوعات دیگر که در این دوره رضاشاه بودند و اینادش هم کاملاً موجود است ایشان کمک مالی می­ گرفته است؟ و به یک طریقی ساپورت می­ شده؟ این­ها سؤالاتی است که هنوز در مورد آن­ها همان جوری هم استاد گلبن هم فرمودند به صراحت نمی­ شود پاسخ داد. ولی باید مطرح شود.

یعنی شبهاتی که باید مطرح شود حالا انشاءالله اگر اسنادی در آینده­ ازش به­ دست بیاید می­ شود به آن پاسخ داد.

اما با بررسی سرمقاله ­ها و موضوعات هفته­ نامه حبل­ المتین کلکته در سال­ های مورد نظر ما یعنی بین سال­ های ۱۳۰۴ تا ۱۳۰۹ مشخص می­ شود که در اکثر این شماره ­ها این نشریه به نحوی به انعکاس و شرح اقدامات رضاخان با رویکرد مثبت و جانبداری پرداخته و شکی هم در آن نیست از ابتدای قدرت­ گیری رضاشاه، تا پایان حیات هفته­ نامه حبل­ المتین در سرمقالات خودش سعی دارد هم­سو با سیاست­ های دربار پهلوی و در مجال فقط به مرور عناوین سرمقاله­ ها می ­پردازیم آن هم اشاره­ وار. درخصوص سرکوب شیخ خزعل، تخته­ قاپو کردن عشایر، احداث راه­ آهن سراسری، لغو کاپیتولاسیون. پوشیدن لباس متحدالشکل و وطنی، دم زدن از حقوق نسوان، سیستم تک ­حزبی، (برای اولین­ بار یک سیستم تک ­حزبی در این روزنامه اشاره شده که در ایران ایجاد شود و رأس آن هم رضاشاه قرار بگیرد)، اصلاح نظام قضایی و شرح اقدامات نوخواهانه رضاخان در جهت توسعه و پیشرفت از عناوین مهمی بوده که حبل­ المتین کلکته در سال­ های پایانی کار خودش به آن­ها پرداخته و با تمسک به آن­ها از رضاخان و حکومتش دفاع کرده است. حتی حبل­ المتین، در این سال ­ها می ­بینیم که در خصوص اقدامات سرکوب­گرانه رضاخان ایشان را مورد تقدیر هم قرار داده و اقدامات ایشان را در جهت رفع ظلم و ستم  قلمداد نموده به ­طور مثال مطالبی که در خصوص نصرت ­الله فیروز نوشته. این انعکاس آن آرای مؤیدالاسلام است که در مورد نصرت ­الله فیروز نوشته می­ گوید که شاهزاده فیروز میرزا نصرت­ الله وزیر سابقه مالیه از حیث نفوذ کلمه و اقتدار و ثروت و وظایف او در ایران مقام اولیه را حائز بود.

این بعد از جریان نصرت ­الله توسط رضاشاه است که این مقاله را درج کرده و در ضمن آن مقاله خاندان فرمانفرما و نصرت­ الله را کاملاً به لجن کشیده و حتی آن پولی را که او بابت قرارداد ۱۹۱۹ وثوق­ الدوله را گرفته بوده را بسیار برجسته نموده است. در حالی که در شماره قبل اصلاً راجع به آن افشاگری نکرده بوده است.

چون اگر دقت کنیم ۱۰ سال از آن قرارداد الان گذشته که این مقاله نوشته شده، چرا زودتر به این نپرداخته؟ الان ۱۳۰۹ است که این مقاله درج شده، چرا مؤیدالاسلام قبلاً به ان اشاره نکرده اگر اسنادی و چیزی داشت؟ این هم سؤالی است که هنوز به آن پاسخی داده نشده.

حبل­ المتین از خشونت و سرکوب مخالفان در دوره رضاشاه به عنوان خشم مقدس یاد می ­کند، هم­چنین درباره انتخابات برگزار شده از مجلس ششم به بعد که اعمال نفوذ رضاشاه هم کاملاً و اشکارا مشهود است، مویدالاسلام به سادگی از کنار آن­ها می ­گذرد و در مطالبی در شماره پنجم دی ماه ۱۳۰۸ بعد از شرحی در مورد انتخابات مجلس هفتم می ­گوید مجلس هفتم اتفاق نیفتد احتمالاً رضاشاه هیچ اطلاعی از دخالت ­ها و تصرف ­ها در انتخابات مجلس هفتم نداشته! که این مضحک است اصلاً، مگر می ­شود اطلاعی نداشته باشد و مؤیدالاسلام می ­داند که حتماً اطلاع دارد ولی این گونه می ­نویسد.

هم­چنین درباره مراسمات منعقده در سراسر دنیا در خصوص جشن ­های سالگرد تاجگذاری رضاشاه. ما می­ بینیم اگر دقت کرده باشید بعد از تاجگذاری رضاشاه از شاخ آفریقا گرفته تا آسیا و اروپا جشن ­هایی که برای رضاشاه توسط کنسول­ گری­ های ایران، تا محلات کوچک شهرستان­ ها و ایلات ایران برگزار می ­شد همه را موجزاً پرداخته، یعنی مؤیدالاسلام تمام گزارشات این جشن ­ها را بدون حذف و موجز شده آورده، اما در مقابل کردانندگان این مجله از چاپ اخبار سرکوب مخالفان، تقلب­ های فراوان در انتخابات مجلس، سانسور شدید مطبوعات و غیره خودداری کردند.

یعنی من می­ خواهم بگویم یک نوع تناقض هست بین این چیزها که این­جا جای سؤال دارد اگر اخباری از بعضی مشکلات ومعضلات جامعه نظیر عقب­ ماندگی فرهنگی، رشوه و ارتشا و فساد اداری تخلف در انتخابات و کمبودهایی اگر در ایالات ذکر شده به صورت مختصر با ذکر این است که اعلی حضرت پهلوی از این اتفاقات بی ­خبر است، مشارالیه را از این اخبار ناآگاه نگه داشتند، در یک جمله به سادگی از کنار آن­ها می ­گذرد. در کنار این مسائل باید گفت کا تا قبل از قدرت­ گیری رضاشاه به نظر اغلب پژوهشگران این نشریه موضع بی ­طرفانه داشت و بقیه هم می­ گفتند که کاملاً بی ­طرف بود، اما به عقیده اینجانب این موضوع در سال ­های سلطنت رضاشاه همچنان تداوم نیافت. یعنی از آن موقع به بعد می ­شد کات براش زد.

هر جند که هفته­ نامه حبل­ المتین مزایای بی ­شماری هم داشت یعنی حالا ما آن معایب ­اش را گفتیم می ­توانیم یک نگاهی هم به مزایایش داشته باشیم، علاوه بر این که اخبار سیاسی و اقتصادی ممالک غربی و پیشرفت آن­ها را انعکاس می ­داد، منظور من همین پنج شش سال آخر است. از جنبه ­های مثبت آن انتقادات جالب توجهی است که در زمینه مسائل اجتماعی ایران ارائه می ­کرد. با نشان دادن پیشرفت ­های کشورهای غربی اثبات می ­کرد که پیشرفت ایران در استقرار حکومتی قانون مند و با الگوبرداری از تمدن غرب ممکن است.

باز می­ بینیم که ایشان علیه خرافه ­پرستی به درستی در مقالات خود مبارزه کرده. هم چنین این نکته به لحاظ تاریخی و اجتماعی جالب به نظر می­ رسد یک قسمت را به اخبار نسوان اختصاص می­ دهد. همان­طور که آقای احمدی اشاره کردند یک مقاله در دوره خودشان که بررسی کرده بودند در مورد نسوان، مؤیدالاسلام در سه چهار سال آخر می­ آید یک قسمت را به نام اخبار نسوان قرار می ­دهد که بسیار مفید فایده هم بوده یعنی علاوه بر این که به مسائل اخبار و مسائل اجتاعی زنان ایران پرداخته یک نگاهی هم به تمام زنان دنیا داشته.

از خود هندوستان و اروپا گرفته که در چه وضعیتی هستند تا کشورهای مسلمان و ایران. با این همه آن چه از سرمقاله­ ها و گزارش ­های منتشر شده در سال­ های پایانی هفته ­نامه حبل­ المتین کلکته برمی ­آید نشان­گر هم­سویی و انعکاس اخبار جانب دارانه از اقدامات پهلوی اول و نادیده گرفتن بسیاری از ضعف ­ها و معایب این دوره است.

البته هر چند گاهی با درج اخبار نگران کننده از ناکارآمدی بخشی از بدنه دولت نوعی موضع انتقادی می­ گیرد ولی گویا قصد آن داشته که شاه را بی ­خبر از آن­ها جلوه دهد. و حتی در برخی موارد اشاره می­ کند که برخی از دولت مردان سعی دارند که شاه را از بعضی وقایع بی ­خبر بگذارند ولی هیچ گاه پا را از این فراتر نگذاشته و کمی و کاستی­ ها را به زیر مجموعه دولت و اقدامات ترقی خواهانه را به خود رضاشاه منتسب می­ داشت و این گونه بر حقایق چشم می­ پوشید.