فصلنامه فرهنگی پیمان – شماره ۵۴ – سال چهاردهم – زمستان ۱۳۸۹

علی ططری، مدیر مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، محقق، مؤلف و مدرس دانشگاه، در ۱۳۵۷خ، در کرمانشاه متولد شده است. وی مدرک کارشناسی ارشد خود را با معدلی عالی، در رشتۀ تاریخ، در ۱۳۸۰خ، دریافت داشت. عنوان پایان نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد او (( سیاست عثمانی در مناطق کرد نشین ایران، از برآمدن حکومت قاجار تا پایان جنگ جهانی اول)) بود. ایشان در حال حاضر دانشجوی سال آخر دورۀ دکترا در رشتۀ تاریخ ایران بعد از اسلام بوده و در حال دفاع از پایان نامۀ خود با عنوان ((ساختار اداری و نهادسازی در نخستین دورۀ مجلس شورای ملی )) است.

مهم ترین عناوین شغلی ایشان عبارت اند از: کارشناس ارشد اسناد مرکز اسناد و کتابخانۀ شورای اسلامی(۱۳۸۲ تا کنون)، مشاور مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (۱۳۸۶ ـ ۱۳۸۷خ)، معاون سردبیر و دبیر تحریریۀ فصلنامۀ اسناد بهارستان، عضو هیئت تحریریه و دبیر اجرایی مجلۀ کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، دبیر شورای ارزیابی اسناد کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و مدیر مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی(۱۳۸۷خ تاکنون).

علی ططری مؤلف بیش از پنجاه مقاله و پژوهش تاریخی و فرهنگی بوده است که در مجلاتی چون کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، پیام بهارستان و بسیاری از مجلات و فصلنامه های معتبر و علمی کشور به چاپ رسیده اند.

وی در بیش از بیست گردهمایی و نشست داخلی و خارجی شرکت و مقالات و سخنرانی های علمی ارزشمندی ارائه و برای تألیف این مقالات لوح های تقدیر و جوایز علمی بسیاری دریافت داشته است. علاوه بر مقالات علمی ایشان در زمینۀ تألیف کتاب نیز فعالیت داشته  است که مهم ترین تألیفات ایشان عبارت است از:

ـ قرارداد ۱۹۰۷ ایران و انگلیس به روایت اسناد وزارت امور خارجه ایران. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۶٫

ـ اسناد مطبوعات دورۀ مشروطه. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، در دست انتشار.

ـ اسناد بانوان در دورۀ مشروطیت. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۰٫

ـ اسناد اداری و مالی نخستین مجلس مشروطیت. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، در دست انتشار.

ـ فهرست اسناد انتخابات مجلس شورای ملی(ادوار دوم تا پنجم). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۰٫

ـ آخوند خراسانی به روایت اسناد، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، در دست انتشار.

ـ فهرست اسناد انتخابات مجلس شورای ملی(ادوار ششم تا یازدهم). تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، در دست انتشار.

ـ اسناد تحولات غرب آذربایجان در دورۀ مشروطیت، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، در دست انتشار.

پیمان

جایگاه ارمنیان در تاریخنگاری مشروطیت و مجلس

دکتر علی ططـری

در بررسی تاریخنگاری ایران معاصر، علاوه بر مرور معایب ریز و درشتی كه در تحقیقات و پژوهش های مدون چند سال اخیر به آنها اشاره شده، موضوعات مهم دیگری هم وجود دارد كه مورد نوعی بی توجهی قرار گرفته است. از آن میان، بررسی عملكرد دو قوۀ مهم قضائیه و مقننه بیش از دیگر موارد جلب توجه می كند. این ادعا از آنجا سرچشمه می گیرد كه پس از جنبش مشروطه خواهی ایرانیان و تغییرات گستردهای كه در توسعۀ جوانب زندگی و معیشت مردم پدیدار شد دو ركن اساسی در سرلوحۀ خواسته های اقلیت ها و گروه‌های مختلف سیاسی قرار گرفت: نخست، تدوین قانون؛ یعنی، ایجاد حكومت قانون و دوم، اجرای قانون و عدالت. این موارد محقق نمی شد مگر به بركت وجود قوای قضائیه و مقننه ای مقتدر، مستقل و پویا كه خواسته‌های به حق آنان را جامۀ عمل پوشاند.

در این راستا، تحقق آرزوی ملت، در سایۀ تشكیل مجلس مشروطه، به ظاهر، عملی به نظر می‌رسید. در پیوند با همین اتفاق، به نظر می آمد، تحولات و تغییراتی در دستگاه قضایی نیز رخ دهد اما اگر نقادانه به بررسی تاریخنگاری این دو قوۀ مهم و مؤثر بپردازیم، خواهیم دید كه در واقع، تا به امروز نمی توان جایگاهی برای آنها در نظر گرفت.

اگر نگاهی اختصاصی به تاریخنگاری قوۀ مقننه یا مجلس داشته باشیم، متوجۀ ضعف های عمدۀ آن خواهیم شد. علاوه بر اینكه تاكنون آثار علمی چندانی در این خصوص عرضه نشده است، ضعف نگاه تاریخی را هم باید بر آن افزود. در دسترس نبودن اسناد و بازیابی نشدن بخش عمده ای از آنها نیز بر مشكلات اضافه کرده است. اسناد دورۀ اول مجلس، كه در حادثۀ به توپ بسته شدن مجلس در ۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ق به یكباره از میان رفت و اثری از آنها باقی نماند، نمونه‌ای از این مشكلات به شمار می‌آید. اما از دورۀ دوم مجلس شورای ملی و به طور مشخص از ۱۳۲۷ق، اسناد قابل توجهی برجای مانده. لاكن دسترسی به این اسناد، دست كم تا چند سال گذشته، برای عموم امكان پذیر نبود. اكنون نیز، كه سهولت بیشتری برای پژوهشگران و محققان این عرصه فراهم شده است، در میان آثار پژوهشی موضوع تاریخنگاری مجلس كمتر به چشم می خورد.

در عرصۀ تاریخنگاری مجلس، موضوعات متعددی وجود دارد كه تاکنون مورد توجه قرار نگرفته. از آن میان، بررسی جایگاه نمایندگان اقلیت های دینی از اهمیت فراوانی برخوردار است و وضعیت نمایندگان اقلیت های دینی زرتشتیان، ارمنیان، كلدانی ها، آشوریان و كلیمیان، كه از دوره‌های نخستین مجلس حضوری مؤثر در آن داشته اند، از ابعاد مختلف قابل بررسی است.

قانون اساسی مشروطه، جایگاهی بارز برای اقلیت‌های دینی در نظر گرفته بود. ارمنیان، در دورۀ نخست، نمایندهای در مجلس نداشتند اما اگر حیات مجلس اول، در ۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ق، پایان نمی یافت، دور از ذهن نبود كه در همان دورۀ نخست، شاهد حضور نمایندۀ ارمنیان در مجلس اول می بودیم. البته، در همان دوره، سید محمد طباطبایی نمایندگی اقلیت ارمنی را بر عهده داشت و این نشانی از همدلی سران مشروطه بود كه تا این حد به حقوق تمام اقوام ایرانی پایبند بودند.

از کل ۳۲ دورۀ قانونگذاری در مجلس، ارمنیان در ۳۱ دوره نماینده داشته اند. تعداد این نمایندگان بیش از دیگر اقلیت های دینی است که دلیل این امر شاید بیشتر بودن جمعیت ارمنیان بوده.

وابستگی های ایرانیان و ارمنیان به یكدیگر غیرقابل انكار و دارای پیشین های چند هزارساله است. اما بررسی روند حضور نمایندگان ارمنی در مجلس و نقش آنان در انقلاب مشروطه تا حد زیادی مهجور مانده به ویژه آنكه نقش آنان در مجاهدت ها، به سبب حضور مجاهدان قفقازی، به پیش از وقوع انقلاب مشروطه، یعنی به ۱۳۲۴ق، بازمی گردد. همچنین، نقش واسطه ای آنان را با اروپا و این مطلب را که آنان در كانون بستر مبادلات فرهنگی و سیاسی غرب و شرق قرار گرفته بودند نباید از یاد برد.

در نگاهی كلی، نقش اقلیت های دینی در انقلاب مشروطیت ایران بسیار پررنگ بوده است. از سویی، هموطنان زرتشتی، در آستانۀ نهضت مشروطه خواهی ایرانیان، با كمك های مالی خود به دست تجار بانفوذشان در سراسر كشور، حتی با رساندن ادوات نظامی و اسلحه به مجاهدان، نقش بارزی در مشروطه ایفا كردند. از سوی دیگر، گروه زیادی از هموطنان ارمنی، كه حتی برخی از آنها از قفقاز بدین سوی مرزها عزیمت كرده بودند، زیر نظر حزب داشناكسوتیون وارد مبارزات آزادی خواهی ملت ایران شدند. بدین ترتیب، روندی آغاز شد كه ارمنیان با تكیه بر نیروی مسلح و آموزش‌دیدهای كه در اختیار داشتند، به رهبری یپرم، در كنار مجاهدان مشروطه تا فتح تهران، در ۱۳۲۷ق، پیش رفتند.

البته، تا این مرحله از تاریخ حضور ارمنیان در مشروطه خواهی ایرانیان و ایجاد اركان مجلس و دموكراسی در ایران، در منابع و تحقیقات تاریخی، به میزان قابل توجهی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است اما به ویژه پس از مرگ یپرم و در سیر تاریخ مجلس كمتر سخنی از آنان به میان آمده است. این در حالی است كه در هر دورۀ مجلس دو تن از نمایندگان ارمنیان حضور داشتند و تاكنون نیز این روند ادامه داشته است، یكی به نمایندگی از ارمنیان شمال كشور و دیگری به نمایندگی از ارمنیان جنوب كشور. میزان تأثیرگذاری این نمایندگان در مجلس، به ویژه در قانونگذاری، هیچ گاه مورد بررسی دقیق قرار نگرفته است. بر این اساس، هرگونه پژوهش و تألیفی در این خصوص بسیار كارساز و چراغی فرا راه دیگر محققان خواهد بود.

دوستان ما در فصلنامۀ پیمان، با نگاهی متفاوت، شمارهای را به این مهم اختصاص داده اند.[۱]از دیگر آثار منتشر شده در چند سال اخیر، كه به نحوی به حوزه مشروطیت مرتبط است، كتاب حزب داشناك و جریان نهضت مشروطه[۲] نگاشتۀ آرپی مانوكیان است. نویسندۀ این اثر با قلمی شیوا و بهره گیری از منابع فارسی، لاتین و ارمنی ابعادی جدید از فعالیت های حزب داشناك را، كه اعضای آن از افراد مؤثر در انقلاب مشروطیت بودند و همچنین نقش مبارزان و مجاهدان ارمنی قفقاز، وابسته به حزب داشناکسوتیون و نقش غیر قابل کتمان آنها در انقلاب مشروطیت ایران نشان داده است. اثر فوق را می توان نمونۀ خوبی از آثار تازه منتشر شده در این حوزه از پژوهش های تاریخی كشور به شمار آورد.

گذشته از آثار یاد شده نوشته‌های علمی و مستند در خصوص نقش ارمنیان در تاریخ معاصر، به ویژه، مجلس و انقلاب مشروطه بسیار محدود است. اكنون این كمبود و ضعف پژوهشی بیش از پیش به چشم می آید و نیازمند نگاهی جدید است تا با همكاری مجموعه های مختلف، تحولی در این زمینه ایجاد شود.

آنچه گفتیم تنها در حد طرح مسئله است، چرا که هنوز بررسی های تاریخنگارانه ای که با نگاهی جدید تمام ابعاد موضوع را روشن سازد به عرصه نیامده است؛ برای نمونه، از مواردی كه تاكنون بحثی دربارۀ آن مطرح نشده نگاه ارمنیان به نمایندگان خود از ابتدا تا به امروز است؛ به عبارت دیگر، در دوره‌های مختلف مجلس، انتظارات موكلان از وكلای ارمنی خود چه بوده؟ تا چه حد این نمایندگان انتظارات موكلان خود را تحقق بخشیده اند؟ عملكرد این نمایندگان در مباحث جداگانه چگونه بوده است؟ چه میزان از عملكرد نمایندگان اقلیت های دینی مجلس، مورد تأیید همكیشان آنها قرار گرفته؟ روابط دولت ها با نمایندگان ارمنی در دوره‌های مختلف چگونه بوده است؟ و … . از سوی دیگر، قوانین مربوط به اقلیت های دینی باید مورد بررسی قرار گیرد.

 در این میان، ارباب كیخسرو شاهرخ، در مقام منتخب هموطنان زرتشتی، استثناست و جالب اینکه آنچه تاکنون دربارۀ وی منتشر شده، بیشتر از سوی هموطنان مسلمان او بوده. این یك واقعیت است كه حتی مجموعه ای از زندگینامه و شرح احوال نمایندگان ارمنیان در دست نیست. هموطنان ارمنی باید این موضوع را مدنظر قرار دهند كه این اقدام به دست آنان عملی است چراکه دسترسی به اسناد شخصی و خانوادگی برای آنان میتواند با سهولت بیشتری صورت پذیرد. البته، در دسترس نبودن اسناد دولتی و اداری نیز مزید بر علت است. از آنجا كه در بیشتر موارد خانواده ها چندان پایبند جمعآوری اسناد خانوادگی و شخصی نیستند و این خصیصه به ویژه در میان ایرانیان بیشتر به چشم می خورد در دسترس نبودن اسناد و مكاتبات دولتی نیز تحقیقات مستند و علمی را با مشكل مواجه می سازد.

از جمله راهكارهای مؤثر برای كمك به پژوهش های نوین و كارآمد، نگارش پایان‌نامه های دانشجویی است كه می توانند بر پایه آخرین مستندات و تحلیل های علمی تدوین شوند. ارائۀ موضوع مرتبط با كاركرد نمایندگان اقلیت ها در مجلس شورا از چند جهت قابل اعتناست. نخست، می‌تواند به روشن شدن ابهامات تاریخی در حوزۀ تاریخ مجلس كمكی شایان كند و دوم، سبب پرورش یافتن شماری از دانشجویان در عرصۀ تاریخنگاری مجلس شود. از سویی نیز حمایت از این پایان‌نامه ها سبب دلگرمی دیگر دانشجویان برای پرداختن به این موضوعات خواهد شد.

انتشار اسناد از راهكارهای دیگر است. البته، این مهم در آرشیو مجلس شورای اسلامی به سرعت در حال پیگیری است. مركز اسناد مجلس شورای اسلامی، طی دو سال گذشته، با بهرهگیری از اساتید و پژوهشگران حوزۀ تاریخ معاصر، در سیر بازشناسی نقش تمام اقلیت های دینی در عرصۀ مجلس و قانونگذاری، دست به فعالیت‌های جدیدی زده و در این عرصه، علاوه بر تشویق برخی از دانشجویان بااستعداد و علاقهمند به تدوین پایاننامه هایی با موضوع بررسی نقش و جایگاه اقلیت های دینی در مجلس شورا، در دوره‌های کارشناسی ارشد و دكتری، حمایت های مادی خود را نیز برای انتشار این مجموعه از اسناد آغاز كرده است.

نخستین مجموعه از اسناد ارمنیان كه مختص دوره های دوم تا پنجم مجلس شورای ملی است در مراحل نهایی تدوین به سر می برد. [۳]جز این، چندین پایان‌نامه با موضوعات مختلف پیرامون ارمنیان مورد حمایت این مركز قرار گرفته است. هرچند به تازگی، برای بازشناسی نمایندگان ارمنی در مجلس شورا به ویژه از سوی همكاران فصلنامۀ پیمان اقداماتی صورت گرفته كه بسیار ارزشمند و قابل تقدیر است اما واقعیت آن است كه هنوز تألیفات و تحقیقات علمی چندانی صورت نگرفته و تا رسیدن به نتیجه راه درازی پیش روست كه به انجام اقداماتی هدفمند و كارآمد از سوی مراكز آرشیوی و نیز همكاری آنها با پژوهشگران نیاز دارد. هرچند در دو سال گذشته كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شورای اسلامی اقداماتی را در زمینۀ انتشار و رفع محدودیت اسناد آغاز کرده است اما برنامه های بسیاری را پیشرو دارد و در این خصوص دست همكاری تمامی محققان و پژوهشگران تاریخنگاری مجلس و مشروطیت را برای بهره‌برداری و حمایت از آثار ملی آنان می‌فشارد. انتشار منتخب اسناد ارمنیان و كلیمیان در دوره‌های دوم تا پنجم مجلس شورای ملی آخرین نمونه از این همكاری است و در پی آن، تمامی اسناد ارمنیان در دوره های مختلف مجلس شورا منتشر خواهد شد. این اسناد در حقیقت سند دیگری از همدلی تمام اقوام ایرانی با یكدیگرند و نشان از آن دارند كه هیچگاه هموطنان ارمنی ما خود را از سرزمین آبا و اجدادیشان جدا ندانسته اند و در حقیقت، سبب نزدیكتر شدن اقوام ایرانی به یكدیگر خواهند شد.

پی نوشت ها:

۱٫ ر.ک. فصلنامه پیمان، س ۱۳، ش ۴۸(تابستان ۱۳۸۸).

۲٫ آرپی مانوكیان، حزب داشناك و جریان نهضت مشروطه (تهران: رامرنگ، ۱۳۸۳).

 ۳٫ اسناد ارامنه و کلیمیان عنوان یکی از طرح های پژوهشی است که از سوی مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و به کوشش حبیب الله اسماعیلی و منیر قادری ، در ۱۳۸۹خ،به انجام رسیده و در حال حاضرمراحل نهایی چاپ را پشت سر می گذارد.

منابع:

     فصلنامه پیمان. س ۱۳٫ ش ۴۸٫ تابستان ۱۳۸۸٫

    مانوكیان، آرپی. حزب داشناك و جریان نهضت مشروطه. تهران: رامرنگ، ۱۳۸۳٫