ناقد: ططری،علی؛

(۴ صفحه – از ۵۰ تا ۵۳)

تاریخ شفاهی در ایران، ابوالفضل حسن آبادی، سازمان کتابخانه ­ها، موزه­ ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۸۵، چ اول، ۲۰۰ صفحه

اشاره

«تاریخ­ نگاری شفاهی» به عنوان روشی نوین در عرصه جمع­ آوری، نگهداری و ساماندهی منابع شفاهی در ایران نهادینه نشده است. انبوهی از خاطرات ثبت­ نشده و سنت­ های فراموش شده، به همراه غنای فرهنگی این مرز و بوم، ضرورت توسعه و

گسترش و ساماندهی آن را پدیدار می­ کند. پس، تاریخ شفاهی به عنوان یکی از ابزارهای مهم جمع ­آوری، حفظ و نگهداری اطلاعات، به ویژه از راه مصاحبه­ های صوتی و تصویری، مورد استفاده پژوهشگران قرار می ­گیرد. بنابراین مهم و با توجه به نوپا بودن بحث «تاریخ شفاهی» در جهان و ایران، انتشار منابع و مآخذ کاربردی در این حوزه اهمیت بسیار می­ یابد. در نتیجه، انتشار هر گونه جزوه، مقاله در رابطه با «تاریخ شفاهی» می­ تواند راهی به سوی شناخت و کاربردی شدن آن باشد. چرا که امروز، تاریخ شفاهی به عنوان یکی از مهم­ترین منابع پژوهشی مورد پذیرش و استناد پژوهشگران تاریخ قرار می­ گیرد.

پیشینه تاریخ شفاهی در ایران

تاریخ شفاهی و ایجاد آرشیوهای شفاهی در ایران پدیده­ ای نوظهور است که از اوایل دهه هفتاد متداول شده است. در ایران با توجه به سوابق تاریخ اسلام و آن­چه بعدها در ایران صورت پذیرفت، تاریخ روایی و نقلی بسیار اهمیت داشت. مورخان جدید نیز به رغم نقدهایی که به تاریخ­نگاری گذشته داشتند، خود را از به­ کارگیری این شیوه بی­ نیاز ندانستند ـ البته مشکل آن­ها دسترسی نداشتن به شیوه­ ها و فناوری ­های تاریخ­نگاری به­ کار گرفته­ شده در اروپا و امریکا بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مؤسساتی مانند «مرکز اسناد انقلاب اسلامی»، «مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران»، «بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی»، «دفتر ادبیات انقلاب اسلامی» و «بنیاد تنظیم و نشر آثار شهید بهشتی» به صورت گسترده و محدود به تاریخ­نگاری شفاهی روی آوردند. افزون بر این مراکز داخلی، مراکزی نیز در خارج از کشور با موضوع ایران به کار تاریخ شفاهی می­ پردازند.به طور نمونه، طرح تاریخ شفاهی ایران معاصر در دانشگاه هاروارد امریکا به کوشش حبیب لاجوردی و نیز شبکه بی ­بی ­سی شکل گرفت. همچنین، از دیگر فعالیت ­هایی که در خارج از کشور صورت گرفته ­اند و از اهمیت بسیاری برخوردارند می­ توان به این پروژه ها و مراکز اشاره کرد: «تاریخ شفاهی جنبش چپ ایران به مدیریت حمید احمدی از سال ۱۹۸۳م، مرکز تاریخ شفاهی کلیمیان در امریکا، پروژه تاریخ شفاهی چپ در آمستردام هلند از ۱۹۹۵م و بنیاد مطالعات ایران در نیویورک از سال ۱۹۸۸م و اداره تحقیقات تاریخ شفاهی دانشگاه کلمبیا»

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، رویکرد به تاریخ شفاهی به عنوان یک شیوۀ پژوهشی مورد توجه قرار گرفت. «اگرچه پیش از انقلاب نیز مجلاتی همچون «وحید» با تشویق بزرگان به نوشتن خاطراتی از دوران زندگی خود، قدم­ هایی در این مسیر برداشتند، اما این اقدام تا حدودی متفاوت با شیوۀ جمع­ آوری اطللاعات در تاریخ شفاهی است.» با این توصیف باید دید که وضعیت تاریخ شفاهی در ایران در چه مرتبه ­ای است و چشم ­انداز مراکز تاریخی شفاهی داخل کشور برای آیندۀ کاری خود در چه وضعیتی قرار دارد. در این زمینه، نبود اطلاع رسانی و هماهنگی بین مراکز مربوطه که پیش از این نام آن­ها آورده شد ـ و همچنین بی ­توجهی به روش­ های نوین در جمع ­آوری اطلاعات در این عرصه از شاخصه های مربوط به تاریخ شفاهی در ایران است. هر چند که شیوۀ کنونی تاریخ ­نگاری شفاهی در کشور ما در یکی دو دهۀ اخیر به آن توجه شده است، بسان بسیاری دیگر از روش­ های علوم انسانی وامدار حرکتی است که پیش از این در غرب آغاز شده است. اما توجه به ویژگی ­های فرهنگی و تاریخی ایران را هم نباید نادیده گرفت.

بررسی کتاب

کتاب «تاریخ شفاهی در ایران» به قلم ابوالفضل حسن­ آبادی در ۲۰۰ صفحه در سال ۱۳۸۵ خورشیدی توسط سازمان کتابخانه ­ها، موزه­ ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی برای نخستین بار به بازار نشر عرضه شد. این کتاب علاوه بر جنبۀ علمی، یک راهنمای مناسب و کاربردی برای آن دسته از محققان و پژوهشگرانی است که برای تحقیقات خود نیاز به انجام مصاحبه و ضبط و ثبت تاریخ شفاهی دارند. همچنین، افزون بر مطالب نظری و ارائه تعاریف مختلف مطرح­ شده در تاریخ شفاهی و بیان ارزش و اهمیت منابع شفاهی، به صورت علمی و کاربردی نیز نحوه و ابعاد برگزاری مصاحبه تاریخی را توضیح می­دهد. از مزایای دیگر کتاب ارائه تصاویر، فرم ها و کاربرگه ­ها و تجهیزات صوتی و تصویری مورد لزوم در تاریخ شفاهی است. کتاب «تاریخ شفاهی در ایران» از یک مقدمه، پنج فصل، پیوست ها، منابع، ضمایم و نمایه­ ها تشکیل شده است.

پس از یک مقدمۀ کوتاه، نویسنده فصل اول را با «درآمدی بر پژوهش» آغاز می­ کند و با تأکید بر این که «امروزه تاریخ شفاهی در ایران از وضعیت مبهمی برخوردار است و مؤسسات  و مراکز تاریخ شفاهی با مشکلات متعددی روبه ­رو هستند.»

به طور موجز برخی از این مشکلات و مسائل را بیان می­کند که از جمله مهم­ترین آن­ها می ­توان به این موارد اشاره کرد:«مشخص نبودن نقش و جایگاه تاریخ شفاهی در ایران، نبودن سیاست­ های مشخص در شیوه­ های کاری و عدم برنامه­ ریزی دقیق برای آینده.» در ادامه نیز هدف از این تحقیق و سؤالات پیش­روی آن را بیان کرده است.

در بخش دیگری از فصل با نام «کلیات»، حسن­ آبادی توضیح می دهد که چگونه در چهار مرحله تحقیق خود را به انجام رسانیده است: «۱ـ بررسی اولیۀ کارکرد مراکز تاریخ شفاهی در ایران؛ ۲ـ مطالعات اولیه با استفاده از منابع اینترنتی و سپس ترجمه و فیش­ برداری مقدماتی ترجمه شده. ۳ـ تهیۀ پرسش­نامه از منابع ترجمه ­شده که به صورت روایی طرخ و به زبان انگلیسی نیز ترجمه شد. ۴ـ تهیه و توزیع پرسش­نامه به منظور بررسسی کارکرد مراکز در ایران و جهان و استنتاج نتایج اولیه و مقدماتی.» در ادامه، به برخی مراکز داخلی و خارجی که به صورت تخصصی به جمع­ آوری و ضبط تاریخ شفاهی پرداخته­ اند. اشاره شده است. البته از نقاط ضعف این بخش، آن که برخی از مراکز مهم داخل کشور که سال ­ها است به ضبط و ثبت تاریخ شفاهی مشغول هستند مانند «بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی» از قلم افتاده ­اند.

فصل دوم: نویسنده در این فصل سعی دارد با مروری کوتاه بر پیشینۀ تاریخ شفاهی ایران و جهان تعاریف و تئوری­ هایی از این موضوع بیان کند. از ویژگی ­های این بخش ارائه بیست و شش تعریف از تاریخ شفاهی به زبان متخصصان است که تمام این تعاریف با ذکر منبع آمده است. اما نویسنده ارائه یک تعریف جامع از تاریخ شفاهی را مستلزم داشتن این شرایط می داند: «۱ـ­ تاریخ شفاهی، علمی چند وجهی است. ۲ـ­ تاریخ شفاهی گفت­گوی آگاهانه دربارۀ گذشته است. ۳ـ­ تاریخ شفاهی می­ تواند خاطرات شخصی و جمعی را در برگیرد. ۴ـ ­تاریخ شفاهی به ­عنوان یک منبع تحقیقی می­ تواند مورد استفادۀ محققان قرار گیرد. ۵ـ ­تاریخ شفاهی راهی برای درگیر کردن تمام افراد جامعه در ساختن تاریخ خودشان و درک انتقادی از گذشته است. ۶ـ­­ سطح تاریخ شفاهی می­ تواند از کودکان، نوجوانان و جوانان تا افراد مسن را دربرگیرد.»

بررسی «پیشینۀ تاریخ شفاهی در جهان» و ذکر تاریخچه ­ای مختصر از تاریخ شفاهی در دنیا و همچنین روند پیشرفت توسعۀ آن و نیز بررسی «پیشینۀ تاریخ شفاهی در ایران» هرچند کوتاه، مباحث بعدی این فصل هستند.

فصل سوم: این فصل به بررسی مراکز تازیخ شفاهی در ایران و جهان با مقایسه ­ای آماری بر اساس پرسش­نامه­ ای که هم­زمان برای برخی مراکز تاریخ شفاهی در ایران تعبیه و توزیع شده است، می ­پردازد. به سخن دیگر، فصل سوم کتاب حاصل آماری یافته ­های پژوهش تاریخ شفاهی است که توسط مؤلف در سال ۱۳۸۱ خورشیدی با حضور در مراکز تاریخ شفاهی ایران به عمل آمده است و نتیجه آماری این یافتۀ پژوهشی به صورت جدول در متن کتاب درج شده است. نتیجۀ این تحقیق میدانی که برای آینده تاریخ شفاهی در ایران چشم ­اندازی مهم به ­شمار می­ آید، قابل تأمل است. نویسنده در ادامۀ این فصل برای نتیجه­ گیری بهتر از پژوهش خود، به بررسی «مقایسه ­ای و تطبیقی» مراکز تاریخ شفاهی در ایران و جهان و بیان نقاط ضعف و قوت آن به منظور ارائۀ درست راه­ حل­ های کارآمد پرداخته است. موضوعاتی که در این بررسی مقایسه­ ای مورد توجه قرار گرفته است، بدین ترتیب است: «۱ـ­ وظایف و مسئولیت­ های مراکز در زمینه­ های مختلف» :منظور از بیان این موضوع مشخص کردن وظایف مصاحبه ­کننده و مصاحبه ­شونده است که بی ­شک تعهداتی نسبت به یکدیگر دارند و در این میان باید محدودیت­ های اخلاقی و قانونی در کار مصاحبه برای دو طرف معین گردد.

۲ـ «جمع ­آوری، آماده­ سازی و نگهداری مواد تاریخ شفاهی» :در این بخش نیز با مقایسه­ ای بین مراکز داخلی و خارجی در رابطه با جمع­ آوری و نگهداری مواد تاریخ شفاهی، شیوه ­ها و راهکارهای اصولی و درست آماده­ سازی و نگهداری این مواد ارائه می­ شود.

۳ـ­ «شیوه ­های اطلاع ­رسانی، خدمات­ دهی و انتشارات» :در نتیجۀ مقایسه میان مراکز داخلی و خارجی تاریخ شفاهی، مهم­ ترین موضوع سطح برخورداری افراد جامعه از آرشیوها و نوع دسترسی آن­ها به منابع تاریخ شفاهی در این مراکز است. جالب این که بدانیم در: «ایران صددرصد مراکز تنها به محققان خدمات ارائه می­ دهند در حالی که صددرصد مراکز خارجی تمام افراد جامعه مانند محققان، دانشجویان و عموم مردم را پذیرا هستند.» همچنین، آمار و نتایج نحوۀ بازیابی اطلاع تاریخ شفاهی در مراکز داخلی و خارجی نیز قابل تأمین است. برای بازیابی اطاعات تاریخ شفاهی در داخل کشور حضور متقاضی ضروری است، در حالی که در مراکز خارج از کشور بازیابی اطلاعات علاوه بر این که به صورت حضوری امکان­پذیر است، از طریق تلفن، مکاتبه و حتی پست­ الکترونیک و نمابر هم قابل انجام است. با این روش خدمات ­رسانی در مراکز خارجی، دسترسی به منابع از خانه و محل کار به آسانی صورت می ­گیرد. این موضوع، افزون بر این که موجب صرفه ­جویی در وقت و هزینۀ پرسنل مراکز و مراجعان می­ گردد، در نهایت باعث رشد و گسترش پژوهش در زمینۀ تاریخ شفاهی و عمومیت یافتن آن می ­شود.

در زمینۀ انتشار منابع تاریخ شفاهی نیز طبق نتایج ارائه شده در این کتاب، مراکز داخلی و خارجی به صورتی یکسان به معرفی منابع خود از طریق رادیو، تلویزیون و یا نشریات می ­پردازند.

به هر روی، آن­چه از این فصل کتاب استنتاج می ­شود آن که مراکز تاریخ شفاهی داخل کشور در زمینه ­های جمع ­آوری، آماده ­سازی و نگهداری مواد تاریخ شفاهی، اطلاع رسانی و خدمات ­دهی نسبت به مراکز خارجی مشابه ضعیف ­تر عمل کرده ­اند و نیاز به اطلاع و تغییراتی در این موارد دارند.

فصل چهارم:این فصل از کتاب در مبحثی کوتاه به موانع موجود در «تاریخ شفاهی در ایران» و آسیب­ شناسی آن و هم­چنین موانعی که بر سر راه گسترش آن در ایران وجود دارد، می­ پردازذ؛ و نویسنده در یک تقسیم­ بندی «نوپابودن تاریخ شفاهی، عدم ارتباط مراکز آموزشی با تاریخ شفاهی، نبودن متولی در تاریخ شفاهی و ناشناخته ماندن تاریخ شفاهی در جامعه» ایران را از شاخصه­ ها و موانع رشد تاریخ شفاهی در ایران برمی­ شمرد. البته، شاخصه­ ها و موانع رشد تاریخ شفاهی و ارائه نشدن شکل درستی از آن نیز از دیگر دلایل مهم مهجور ماندن تاریخ شفاهی در ایران است. در ادامۀ این فصل، حسن­ آبادی، به طور گذرا، به اهداف و کارکرد پنج مرکز تاریخ شفاهی در ایران می ­پردازد. در ادامۀ این فصل، «نبود آیین­ نامۀ کاری دقیق و کارا، نبود شیوه ­نامۀ کاری مشخص، نبود استانداردهای خاص در زمینه­ های مختلف کاری و عدم ارائه صحیح تاریخ شفاهی و اطلاع ­رسانی صحیح» مهم­ترین کمبودها و کاردستی ­ها در روند کارکرد مراکز داخلی تاریخ شفاهی معرفی شده­ اند.

فصل پنجم: این قسمت که فصل پایانی و همچنین مفصل­ ترین بخش کتاب است «راهکارها و راهبردها» یی را که در حل مشکلات و مسائل مطرح شده در فصول پیشین بیان می­ کند و برای نتیجه ­گیری بهتر در این رابطه دو پیشنهاد عمده ارائه می ­دهد:

«۱ـ­ راهکارهای تئوری در جهت گسترس تاریخ شفاهی و مبانی فکری. ۲ـ­ راهکارهای عملی جهت انجام مصاحبه در مراکز و مراحل بعد از آن.»

در این زمینه نویسنده، راهکارهای عملی مناسبی در رابطه با انجام مصاحبه، موضوع­ یابی و شروع ­پروژه، تکنیک­ های مصاحبه و نحوۀ انتخاب مصاحبه ­شونده پیش رو نهاده است. از جمله موارد قابل توجهی که در این بخش به مراکز تاریخ شفاهی کشور جهت پیشرفت و گسترش تاریخ شفاهی پیشنهاد شده است، این که «۱ـ ­تشکیل انجمن جهت ایجاد هماهنگی بین مراکز و مرسسات مختلف و تهیه استانداردهای کاری، ۲ـ ­گسترش مؤسسات تاریخ شفاهی در ایران (خصوصی و دولتی). ۳ـ­ ایجاد انجمن­ های منطقه ­ای جهت پوشش دادن مراکز ۴ـ ­ارتباط با مراکز و مؤسسات خارجی جهت استفاده از تجربیات و عضویت در انجمن­ های بین­ المللی ۵ـ­ ایجاد استانداردای کاری جهت یکسان ­سازی کار مراکز در تمامی مراحل که در نهایت استفادۀ محققان و عموم را تسهیل می­ کند ۶ـ ­دیجیتالی کردن منابع شفاهی و سهولت دسترسی به مواد ۷ـ­ ایجاد پایگاه ­های وب جت ارتباط میان مراکز و اطلاع ­رسانی.»

ارائه تصویر فرم ­ها و کاربرگه ­های مربوط به اطلاعات مصاحبه ­شونده، چگونگی پیاده ­سازی مناسب اطلاعات و مصاحبه در تاریخ شفاهی و معرفی تجهیزات و ملزومات مورد نیاز در این رابطه، ویرایش در تاریخ شفاهی، بایدها و نبایدهای آن، انتشارات تاریخ شفاهی از دیگر مباحث فصل پنجم است. اما به دلیل اهمیت مواد و منابع تاریخ شفاهی که ابزار کاربردی این شاخه است، نگهداری از این مواد و منابع به­ خصوص از آن جهت که ماندگاری آن­ها برای نسل آینده ضروری و مهم است و مراکز تاریخ شفاهی ایران از این نظر در شرایط بدی قرار دارند، رعایت اصول و قوانینی در این رابطه ضروری به نظر می­ رسد که نویسنده در دو گروه کلی و آن­ها را تقیسم و شرح داده است: «الف ـ نگهداری معنوی منابع شفاهی»: ­ امروزه تکثیر غیرمجاز محصولات فرهنگی آفتی عالم گیر شده است، بنابراین برای جلوگیری از استفادۀ غیرمجاز و محافظت از آن­ها می­بایست آیین ن­امه ای مشخص برای استفاده­ کنندگان از منابع تاریخ شفاهی تدوین شود.» ب ـ نگهداری مادی منابع شفاهی» :در این زمینه نیز مؤلف، راهکارهایی مناسب برای نگهداری فیزیکی از آثار و منابع تاریخ شفاهی و چگونگی سرویس ­دهی به مراجعان به ویژه از آن جهت که صدمه ­ای به آثار وارد نشود، ارائه داده است.

در بخش «پیوست ­ها» نویسنده نوزده پیوست را که شامل فرم­ ها، کاربرگ­ ها و پرسش­نامه­ هایی به زبان فارسی و انگلیسی در موضوع تاریخ شفاهی و مراحل انجام آن است، ارائه می­ دهد، او پس از بیان منابع مورد استفاده و استناد در این کتاب، در بخشی دیگر با عنوان «ضمایم» ابتدا به بیان «استانداردهای جهانی تاریخ شفاهی» که شامل تمامی مراحل انجام مصاحبه و تاریخ شفاهی است و به تأیید «انجمن جهانی تاریخ شفاهی» رسیده است، می ­پردازد. سپس سایت­ های تاریخ شفاهی جهان را معرفی می ­کند که البته به جهت اهمیت این مراجع به آن­ها اشاره می ­شود:

۱ ـ انجمن جهانی تاریخ شفاهی (the oral history association (OHA به آدرس: http://www.dickinson.cdu/organizations/oha

۲ ـ انجمن بین­ المللی تاریخ شفاهی (the international oral history)  به آدرس: http://www.file.arlinstitutos/rarignani/historal//ioha.htm

۳ ـ انجمن تاریخ شفاهی در کانادا (canadian oral history association)  به آدرس: http://www.ncf.carleton.ca/oral-history

۴ ـ انجمن تاریخ شفاهی تگزاس ( (texas oral history associa (toha)  به آدرس: http://www.baylor.edu/~toha

۵- انجمن تاریخ شفاهی ساوس توست ( (southwest oral history association (soha)  به آدرس: http://www.unm.edu/~numarcho/oralhist.html

۶ ـ دانشگاه کلمبیا columbia university به آدرس: http://www.columbia.edu/cu/libraries/indiv/oral

۷ ـ انستیتو تاریخ شفاهی دانشگاه بایلر oral history baylor university به آدرس: http://www.baylor.edu/oral-history

۸ ـ دانشگاه ایندیانا  oral history research center coha به آدرس: http://www.indiana.edu/..phre

۹ ـ دانشگاه اوکلاهاما ucla oral history به آدرس: http://www.library.ucla.edu/libraries1/ohp/ohporg.htm

۱۰ ـ دانشگاه برکلی (regional oral history office, bancroft library (roho به آدرس: http://www.lib.berkekey.edu/banc/roho

۱۱ ـ دانشگاه کانکتیوکوک the center for history at the university of connectieut به آدرس:  http://www.oral history.unconn.edu

پی­ نوشت:

۱ ـ­ لومیس، ترور؛ تاریخ شفاهی؛ ترجمه کامران عاروان، نامه تاریخ ­پژوهان، س ۱، ش ۶(تابستان ۱۳۸۵): ص ۷۹٫

۲ ـ همان، ص ۷۹٫

۳ ـ حسن ­آبادی، ابوالفضل؛ تاریخ شفاهی در ایران؛ مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۵، ص ۳۰٫

۴ ـ نیک­ نفس، شفیقه؛ دربارۀ تاریخ شفاهی؛ گنجینه اسناد، دفتر سوم، ش ۵۵(پاییز ۱۳۸۳): ص ۶٫

۵ ـ الویری، محسن؛ درآمدی بر مفهوم، فرایند و ویژگی­ های تاریخ­نگاری شفاهی؛ نامه تاریخ پژوهان، س ۲، ش ۶(تابستان ۱۳۸۵): ص ۷٫

۶ ـ حسن­ آبادی؛ همان؛ ص ۱۱٫

۷ ـ همان؛ ص ۱۱٫

۸ ـ همان؛ ص ۱۳٫

۹ ـ همان؛ ص ۲۴٫

۱۰ ـ همان؛ ص ۶۰٫

۱۱ ـ همان؛ ص ۶۰٫

۱۲ ـ همان؛ ص ۶۲٫

۱۳ ـ همان؛ ص ۶۵٫

۱۴ ـ همان؛ ص ۶۶٫

۱۵ ـ همان؛ ص ۶۸٫

۱۶ ـ همان؛ ص ۶۹و۷۰٫

۱۷ ـ همان؛ ص ۷۱٫

۱۸ ـ همان؛ ص ۷۲ و ۷۳٫

۱۹ ـ همان؛ ص ۱۱۶٫

۲۰ ـ همان؛ ص ۱۱۶ و ۱۱۷٫

۲۱ ـ همان؛ صص ۱۷۱ ـ ۱۵۹٫

۲۲ ـ همان؛ صص ۱۹۰ ـ ۱۷۳٫