یک کتاب، یک گزارش: بازخوانی جنگ های منطقه ای در دوران قاجار
ناقد: ططری،علی؛ سخنور،حسین؛
(۱۰ صفحه – از ۲۶ تا ۳۵)
جنگ انگلیس و عثمانی در بین النهرین و عواقب آن در ایران، عباس میرزا فرمانفرماییان، به کوشش: دکتر منصوره اتحادیه و بهمن فرمان، انتشارات سیامک؛ چاپ اول، ۱۳۸۶، ۳۴۸ صفحه
کتاب «جنگ انگلیس و عثمانی در بین النهرین و عواقب آن در ایران»، به بازخوانی جنگ های منطقه ای دوران قاجار با رویکرد تأثیرات و تبعات آن در ایران، می پردازد. البته در تألیف کتاب از متون اصلی استفاده شده است که شرح آن از زبان مؤلف کتاب دکتر منصوره اتحادیه درپی می آید:
منابع مورد ملاحظه کتاب از متون اصلی محسوب می شود که همزمان با جنگ های این دوره نگاشته است که به عنوان اسناد تاریخی می توان از آن بهره جست، کتاب تألیف و ترجمه است از زبان های ترکی و انگلیسی که نمونه آن در کتب مشابه تاریخی وجود ندارد و از لحاظ تاریخی جزئیاتی در آن اسناد ذکر شده است که می تواند مورد توجه و استفاده محققین و پژوهشگران قرار گیرد. جلد اول این کتاب، سرنوشت کامل عباس میرزا را تشریح می کند که برگرفته از دو رساله «ناپلئون و ایران» و «یک سال در قشون فرانسه» است. زیرا عباس میرزا تحصیلاتش را در رشته نظام در فرانسه تکیل کرد و از افرادی بود که طی جنگ جهانی اول همراه سایر مهاجرین از ایران خارج شد و پس از آن، به عنوان وزیر جنگ کابینه نظامالسلطنه، در جنگهای آن دوران حضور داشت. در تاریخ این ایام، عباس میرزا نقش محوری در جنگ ها دارد و اسناد موجود نیز به این مهم اشاره می کند عباس میرزا پس از گذشت این دوران و با روی کارآمدن رضاخان، از سیاست کناره گیری می کند و عمر حضور او در عرصه های سیاسی و نظامی به پایان می رسد. در کتاب «جنگ انگلیس و عثمانی در بین النهرین و عواقب آن در ایران»، مقاطع مختلف این زندگی پرفراز و نشیب مورد بررسی قرار می گیرد؛ ضمن آنکه توجه کتاب به جنگ های خارج از ایران است و ادامه این سیاست ها و درگیری ها در ایران.
یکی دیگر از وجوه اهمیت کتاب مذکور سرنوشت کشور عراق است که در این کتاب ابعادی از آن روشن می شود. بخش هایی از کتاب مقدماتی است بر تأثیرات سیاست های انگلیس در سرنوشت عراق و ترکیه. اهتمام انگلیس به جنگ های منطقه ای و حمایت از برخی از کشورها، موجب بروز اختلافاتی میشود که نتیجه آن تشکیل کشور عراق است.
انتقادات و مشکلات احتمالی کتاب هنوز مشخص نشده است؛ زیرا همانطور که گفته شد این کتاب نسخه ای است که اولین بار مورد بازبینی قرار گرفته است و تابه حال به رؤیت اساتید و محققان متخصص تاریخ نرسیده است. در گام اول این اسناد جمع آوری شد تا سایر محققین و پژوهشگران بتوانند از مطالب آن استفاده کنند. مطالبی که به هر روی بخشی از تاریخ معاصر ایران را بازگو می کند که حاوی اطلاعات سودمندی است و می تواند در تحلیل و بررسی این مقطع تاریخی راه گشای متخصصین باشد.
حسین سخنور
اشاره
پس از شروع جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۴م. در اروپا، احمدشاه قاجار و مستوفی الممالک، نخست وزیر وقت اعلان بی طرفی ایران را در جنگ جهانی اول رسماً اعلام کردند و خواستار احترام به این بی طرفی از طرف دول متخاصم گردیدند.
در شرایطی که ایران به سبب جریانات و وقایع بعد از انقلاب مشروطه دچار هرج و مرج و ضعف کلی شده بود، آغاز جنگ جهانی اول مناطق رزی ایران را به تنش هایی واداشت. وجود ایران در مسیر سوق الجیشی و شاه راه بی نالمللی منطقه خاورمیانه و قرار گرفتن آن بر روی ذخایر غنی نفتی سبب شد که هر چند دولت ایران بارها و در طی سا لهای جنگ بیطرفی خود را اعلام کرد، اما از عواقب و تجاوزات دول متخاصم مصون نماند.
وجود چاه های نفت باکو در شمال ایران و چاه های نفت خوزستان در جنوب و قرار داشتن ایران برسر راه هندوستان، که به نحوی در طول تاریخ کلید شبه قاره هند به شمار می آمد، ایران را ناخواسته وارد جریانی کرد که غیر از آسیب و ضرر برای ملت زجر کشیده صفحات مرزی کشور هیچ تحفه ای به همراه نداشت؛ قحطی، امراض واگیردار، ویرانی کشاورزی و اقتصاد کشور، کمترین نتایج این جنگ برای ایران بود. علاوه بر این، مشکل درگیری دول متخاصم در داخل خاک ایران صدمات جبران ناپذیری برای کشورمان درپی داشت. عثمانی و روسیه و انگلیس در این زمان با نادیده انگاشت قوانین بین المللی، علاوه بر تجاوزات مرزی، مدتی نیز با حمله به اتباع و کارمندان و سفارت خانه ها و کنسول گیری های یکدیگر، باعث نابسامانیهای داخلی مضاعفی شدند. البته افکار عمومی در ایران در زمان جنگ جهانی اول به دلیل پیشینه سیاست های استعماری انگلستان و روسیه در ایران، به سوی عثمانی و آلمانی متمایل بود. مردم ایران هنوز خاطره ایالت هایی را که روسیه در جنگ های ایران و روس از ایران منتزع نموده بود، فراموش نکرده بودند و همین طور سیاست ها و حیله های انگلستان از خاطره ها محو نشده بود. بنابراین، حس بدبینی نسبت به انگلیس و روس در اذهان عمومی به وجود آمده بود.
در زمان بروز جنگ جهانی اول، یکی از اولین موارد نقص بی طرفی ایران از سوی عثمانی صورت گرفت. این کشور نیروهایی را برای حمله به لوله های نفتی گسیل داشت که در سرتاسر خوزستان امتداد می یافت.»[۱] نیروهای انگلیسی نیز جنوب غربی کشور را در اشغال داشتند و روس ها هم به خاطر مقابله با تهاجمات ارتش عثمانی، به چاه های نفت باکو با تجاوز به خاک ایران در شمال کشور سپر دفاعی تشکیل دادند.
در اوخر جنگ در برخی از نواحی غرب کشور، تعدیات عثمانی به جایی رسیده بود که دولت آلمان، نزدیکترین متحد آن، به تحرکات و تجاوزات ارتش عثمانی معترض شد. در کرمانشاه تجاوزات و ظلم ارتش عثمانی به نهایت رسید. تا آن که مردم به ستوه آمدند و برای مقابله با یک کشور مسلمان (عثمانی) از روسیه تظلم خواهی نمودند و از آنها برای رفع شر ترکان عثمانی یاری طلبیدند. همچنین، احزاب، اتحادیه ها و گروه هایی در این مناطق جهت مقاومت در برابر تجاوزات دول متخاصم شکل گرفت. به هر ترتیب، جنگ جهانی اول تأثیرات مهمی بر منطقه خاورمیانه به جای نهاد که تجزیه امپراتوری عثمانی و تحت قیومیت درآمدن عراق توسط انگلستان، از مهم ترین رویدادها بود. از سوی دیگر، ایران همچون هنگام جنگ مظلوم واقع شد، آنجا که در پایان جنگ جهانی اول و در زمان مذاکرات صلح به نمایندگان دولت ایران «اجازه شرکت صلح در سال ۱۹۱۹م. را نداند و تنها اشاره ای که به این موضوع شد، ابراز تأسف امریکا از محروم کردن هیأت در شرکت در این کنفرانس بود.»[۲]
مقدمه
کتاب «جنگ انگلیس و عثمانی در بین النهرین و عواقب آن در ایران» آنگونه که از نامش پیداست، شرحی از جنگ های انگلیس و عثمانی در منطقه بین النهرین است که در فرازهایی از آن عواقب سیاسی، اقتصادی و نظامی این جنگ در ایران نیز مورد بررسی قرار گرفته است. نویسندۀ کتاب عباس میرزا فرمانفرماییان (سالار لشکر)، «یکی از نخستین ایرانیانی است که در مدارس عالی نظامی اروپا تحصیل کرد و با جدیدترین اصول نظامی گری آن عصر آشنا شد.»[۳]
از مناصب مهم او این بود که مدتی عضو دولت مهاجرین، به ریاست نظام السلطنه مافی و نیز در هیأت ژنرال ریکسون در قرارداد ۱۹۱۹م. حضور داشت. سالار لشکر، همچنین از طرف انگلستان مأمور اصلاحات نظامی و معاونت وزارت جنگ بود.
از این نویسنده، جز تألیف مورد نظر، دو اثر دیگر به نام های «یک سال در قشون فرانسه» به جای مانده است که «جنگ انگلیس و عثمانی در بین النهرین» از مهم ترین آنها است. وجود روح تحلیل نظامی در نوشته ها، که گویای شخصیت و دانش عباس میرزا فرمانفرماییان است، تا حدی از روایی بودن تألیف کاسته است. به بیانی دیگر، این اثر نگارشی قابل تأمل پیرامون تاریخنگاری جنگ در مقطع زمانی جنگ جهانی اول است و از آنجا که نویسنده خود در جریان جنگ جهانی اول بوده است؛ در گروه منابع دستۀ اول تاریخ معاصر قرار می گیرد.
معرفی کتاب
کتاب در ۳۸۴ صفحه، همراه با تصاویر، نقشه ها، دیباچه و بیست و هشت بخش مجزا به ضمیمه واژه نامه و نمایه تدوین شده است.
دیباچه کتاب به قلم بهمن فرمان در فرازهایی کوتاه به اهمیت و ارزش اثر اشاره میکند و با ذکر گوشه هایی از وقایع جنگ جهانی اول در اروپا و زبانه کشیدن جنگ در عثمانی و نهایتاً وضعیت ایران در این عرصه بین الملی، سعی در بیان اهمیت موضوع دارد. همچنین، نحوۀ بازیابی و ویرایش علمی و رفع ایرادات کتاب و به طور خلاصه تهیه مقدمات چاپ آن در پی آمده است.
در پایان، نگارندۀ دیباچه با بیان اینکه «در زبان فارسی، تا به حال سابقه نداشته که یک صاحب منصب ایرانی، روایتی مکتوب و گزارشی تحلیلی و تحقیقی، در این حجم و به تفصیل، یادگار بگذارد؛ آن هم دربارۀ وقایعی که می دانیم در پایان جنگ جهانی اول، موجب چه دگرگونی های دورانساز و بزرگی در خاورمیانه شدند.»[۴]سعی دارد بر اهمیت کتاب بیش از پیش تأکید نماید.
«جنگ انگلیس و عثمانی در بین النهرین در سال ۱۳۳۲ق / ۱۹۱۴م.» عنوان اولین بخش کتاب که در مبحثی کوتاه به نحوۀ تهیه و تدارک قشون انگلیس و عثمانی در نواحی جنوبی عراق به خصوص بصره پرداخته است. بخش دوم کتاب به «اعزام قوا و عملیات فتح بصره» توسط نیروهای انگلیسی اختصاص دارد. نویسندۀ کتاب به همان سبک روایت گونه خود، گزارش جالبی از نحوۀ پیشروی نیروهای انگلیسی در خاک عراق ارائه می دهد. او همچنین در خلال روایت های خود، از گزارش ها و اطلاعات به دست آمده از ژنرال های انگلیسی استفاده کرده است.
«اشغال بصره و تصرف قورنه» عنوان بخش بعدی کتاب است که چگونگی فتح بصره توسط نیروهای انگلیسی را در جریان جنگ جهانی اول ترسیم می کند. از نکات جالب توجه این بخش آنجا است که می آید: در بیستم نوابر، شیخ محمره[۵] به انگلیسی ها اطلاع داد که ترک ها، بصره را تخلیه کرده اند.»[۶]این موضوع مؤید آن است که در این زمان، انگلیس از تمام ظرفیت نیروها و ایادی تحت الحمایه خود در منطقه، مانند شیخ خزعل به درستی استفاده کرده است.
نیروهای انگلیس پس از فتح بدون زد و خورد بصره، به فکر تصرف فوری بغداد افتادند. کسانی چون ژنرال بارت و سرپرسی کاکس طرفدار این عقیده بودند. سرانجام با اصرار بعضی مقامات ساکن در انگلیس و هندوستان، فقط به فتح قورنه اکتفا کردند.[۷]
در ادامه، نویسنده به ذکر درگیری های نیروهای انگلیسی و عثمانی در حومه قورنه اشاره می کند که در نهایت به پیروزی ارتش انگلستان و عقب نشینی و اسارت عدۀ زیادی از صاحبمنصبان و قوای نظامی عثمانی می انجامد. مؤلف عقیده دارد که: «با تصرف قورنه، قسمت اول محاربه قوای انگلیس خاتمه یافته [است] و به وسیله آنها از حفظ بصره و نفت در شطالعرب [اروند] مطمئن گردیده[اند] و مخاطرهای بزای محمره ندیدند.»[۸] همچنین حرکت سریع انگلیسی ها و آماده نبودن سپاه ترک ها دلایل شکست آنها بوده است.
در بخش بعدی کتاب به تدارک نظامی عثمانی برای حمله متقابل به انگلیسی ها اختصاص دارد، روند جریانات کشیده شدن جنگ به نواحی خوزستان در ایران پیگیری شده است. وضعیت نابسامان ایران و افکار ضدانگلیسی اهالی خوزستن که با تحریک برخی ایادی آلمانی همچون واسموس اوج می گرفت، سبب شده بود که تعدادی سواره نظام عثمانی با عدهای از سران عشایر عرب ایرانی فکر حمله به چاه های نفت حوالی بصره را در سر بپروانند.[۹]
اشاره به نقش شبخ خزعل در این وقایع، از نکات جالب توجه این بخش است. به ویژه آن که، در این زمان شیخ خزعل، شیخ محمره، به دلیل اقبال عمومی مردم ایران و به خصوص اعراب خوزستان از قوای اسلامی عثمانی، نمی توانست اقدامی عاجل و مؤثر در کمک و حتی تهییج اعراب برای پشتیبانی از ارتش بریتانیا انجام دهد. این شرایط سبب شد قوای انگلیسی از مقامات ود در هندوستان طلب کمک نظامی کنند. همزمان با این وقایع، ارتش عثمانی به فرماندهی سلیمان عسگری و علی بیگ به مواضع نیروهای انگلیسی در منطقه حمله می کنند. اما، پس از اتمام دوره دوم جنگ، آنچنان که نویسنده کتاب نیز بدان اشاره کرده است، وجود مجاهدان طرفدار قوای عثمانی در خاک خوزستان و احتمال حمله آنان به مناطق نفتی آن نواحی، ارتش انگلیس را نگران کرده بود.[۱۰]ا این امر زمین های شد برای تجاوز انگلیس به خاک ایران و ادامۀ محاربات در خاک خوزستان.
در بخش بعدی کتاب که به «محاربات خوزستان» اختصاص دارد، نویسنده به همان شیوۀ روایت گونه، شرحی از لشکرکشی قوای انگلیس به اهواز و سوسنگرد، عقب نشینی سپاه ترک در خوزستان و در نهایت نائل آمدن انگلیس به مقاصد خود در خاک خوزستان و بازگشت نیروهای انگلیسی به بصره ارائه داده است.
«پیشرفت انگلیسی ها در کنار دجله و جنگ قورنه» عنوان بخش بعدی کتاب است. موضوع این بخش شرح جنگ های نیروهای انگلیس با ارتش عثمانی در حاشیۀ رود دجله است. ژنرال سرچارلز تاونشند، فرماندۀ دیویزیون ششم انگلیس مسئولیت این عملیات را عهده دار بود و با کمک نیروهای هوایی و دریایی کشورش توانست شکست دیگری بر ترک ها تحمیل کند. عقب نشینی نیروهای ترک به ناصریه از نتایج این عملیات بود. عیاس میرزا فرمانفرماییان در خلال این بخش، آمار و ارقام دقیقی از اسرار و کشته شدگان و خسارت وارد شده به دو طرف درگیر به دست می دهد که از مهم ترین آنها خرابی و به غنیمت رفتن کشتی مارماریس عثمانی است.[۱۱]
«عملیات انگلیسی ها در کنار فرات و تصرف ناصریه» بخش بعدی از روایت مؤلف است. پس از پیشرفت های اولیۀ سپاه انگلیس در جنوب عراق و در پی آن موفقیت هایی که در خوزستان توسط هواداران خود (نظیر شیخ خزعل) به دست آورد، اوضاع به گونه ای شد که تسریع در حمله به دیگر مناطق عراق، به موازات رودخانه فرات برای انگلیسی ها امری اجتناب ناپذیر می نمود. به همین منظور، دیویزیون دوازدهم مأمور رودررویی با ارتش عثمانی شد. آنگونه که از محتوای کتاب برمی آید، در این هنگام، در ایران نیز تبلیغات جهاد علیه نیروهای روسی و انگلیسی همچنان در جریان بود. از این رو، انگلیسی ها از یک طرف، می بایست جبهه بین النهرین را حفظ می کردند و از طرف دیگر، چشم به ایران و میدان نفتی خوزستان می دوختند تا از تعرض جاسوسان آلمانی و نیروهای جهادی مصون بمانند. در این زمان گودینج که فرماندهی نیروهای بریتانیا را برعهده داشت، در حوالی مجنون در سمت چپ رودخانه فرات در درگیری با نیروهای ترک به مشکل برخورد که البته بریگاد هفده ارتش انگلیس با چند عراده توپ سنگین و دو هواپیما به کمک گودینج شتافتند.[۱۲]این کمک نظامی باعث شد نیروهای انگلیسی ناصریه را به تصرف خود درآورند. در آن زمان، این شهر یکی از نقاط سوق آجیشی بین النهرین به شمار می آمد. در پایان این بخش، نویسنده آماری از تعداد تلفات و خسارات نظامی طرفین جنگ ارائه داده است.[۱۳]
بخش بعدی کتاب: «جنگ کوت العماره و پیشرفت به طرف بغداد» نام گرفته و به تشریح وقایع و مقاصد نگلیس از فتح ناصریه پرداخته است. لازم به توضیح است که در این مقطع از جنگ انگلیس و عثمانی، به سبب تصرف ناصریه توسط ارتش انگلیس، راه های کمک اعراب و در کل هواداران عثمانی از خوزستان مسدود شده بود و عملاً ترکان عثمانی دیگر نمی توانستند از کمک هم کیشان ایرانی خود بهره برداری کنند. بنابراین انگلیسی ها نیز با خیالی آسوده به تصرف بغداد می اندیشیدند. آنچنان که از روایات عباس میرزا فرمانفرماییان برمی آید، انگلیسی ها تا این مرحله از نبرد با مشکل بزرگی روبهرو نشده بودند و به تمام اهداف ولیه خود دست یافتند و این ترکان عثمانی بودند که در بهره برداری از نیروهای مجاهد و عشایر عرب هوادار خود در داخل مرزهای ایران علیه انگلیس ناکام بودند و همچنین بین خطوط مقدم و عقبه عثمانی ها در رودرردیی با مهاجرین انگلیسی انسجام و هماهنگی لازم وجود نداشت. این موضوع دلیل مهمی داشت و آن اینکه ترکان در قفقاز به سختی با روس ها درگیر بودند و بدین واسطه عملیات پشتیبانی از نیروهای خود در بین النهرین را به درستی انجام ندادند. از طرف دیگر خبرهایی نیز از پیروزی روسیه در جبهه شمال به گوش می رسید و هر لحظه بیم آن می رفت که روس ها ماشین زرهی خود را به سمت بغداد هدایت نمایند. نیروی دریایی و هوایی انگلیسی ها در پیروزی های اولیه آنها سهم به سزایی داشتند؛ به ویژه نیروی دریایی انگلیس که تبحر زیادی در جنگ های دریا به ساحل داشت و توانست ناوگان جنگی ترکان را در عراق مضمحل کند.
در ادامۀ درگیری ها، ارتش انگلیس موفق شد ترکان را به عقب براند و این بار شهر مهم کوت را تصرف کند. گزارش مشروح این بخش، علاوه بر توضیح نحوۀ پیروزی و تعداد فرماندهان و نیروهای انگلیسی در این نبرد، گویای آن است که «جنگ کوت اولین جنگ مرتب و مهمی بود که در بین النهرین واقع شد و انگلیسی ها در مقابل استقامت جدی قرار گرفتند و عقبنشینی مرتبی را مشاهده کردند.»[۱۴]
آمار تلفات و خسارت طرفین جنگ در این مرحله از درگیری، پایان بخش این قسمت از کتاب است. بخش بعدی کتاب، «تصمیم انگلیسی ها برای رفتن به بغداد» است. نویسنده در این بخش، با یادآوری مطالب گذشته در خصوص عقیده فیکسون و تاونشند از ژنرال های ارتش انگلیس، مبنی بر حرکت سریع به سمت تسخیر بغداد و اجازه ندادن به تجدید قوای سپاه ترکان، به این نکته تأکید می کند که در جریان نبردهای کوت، ارتش عثمانی انتظام و استحکام خوبی از خود نشان داد و به همین دلیل کمترین تلفات را در این محاربات متحمل شد. بنابراین، فرماندهان انگلیسی برای حمله سریع به بغداد می بایست، با تأمل بیشتری تصمیم می گرفتند. علاوه بر این موضوع، مؤلف در اینجا به خوبی توجه خود را به دیگر جبهه های جنگ جهانی اول معطوف داشته است و به درستی تحلیل کرده است که ارتش انگلیس به سبب دغدغه هایی که در نیرد مصر و دیگر جبهه های جنگی داشت، نمی توانست کمک شایانی به نیروهای خود در جبهه بین النهرین کند. از طرف دیگر، کسانی که خواستار حمله نهایی برای تصرف بغداد بودند، در بیان دلایل خود عقیده داشتند که تصرف بغداد منافع فراوانی برای آنها خواهد داشت و نتیجه جنگ در منطقه خاورمیانه را تا حد زیادی به سود آنان تغییر خواهد داد؛ در موقعی که متفقین در هیچکدام از جبهه های جنگ موفقیت حاصل نکرده بودند، این پیروزی می توانست روحیه بخش باشد. در مقابل، ارتش عثمانی نیز در این زمان در مدائن (تیسفون) حوالی بغداد موضع مستحکمی ساخته بود که نسبت به گذشته از ترتیب و تدارکات بهتری برخوردار بود.
در داخل ایران خبرهای خوشی به گوش نمی رسید: «در این موقع، عملیات آلمانی ها جداً در ایران شروع شده بود و انگلیسی ها هم فوق العاده از آن واهمه داشتند که ایران و افغانستان به طرفداری از آلمان قیام نمایند.»[۱۵]به همین دلیل، انگلیسیها برای نخستین بار به فکر افتادند تا در پیشروی به سمت بغداد از روس ها کمک بگیرند، «ولیکن تجهیزات روسها در داخل ایران در محور قزوین تا همدان بود و به نزدیکی مرز عراق نرسیده بودند.»[۱۶] در اثنای این وقایع، ارتش عثمانی هرروز بر تعداد استحکامات و افراد قشون خود در مدائن (تیسفون) میافزود. همچنین به طور گستردهای از عشایر عرب منطقه بهره میجست. ولی آنچه مسلم بود، متفقین برای اعاده حیثیت نیاز به فتح بغداد داشتند.
«محاربه مداین» در قسمت بعدی کتاب روایت شده است. عباس میرزا، در این بخش نقل قولی از کتاب ژنرال تاونشند، فرمانده انگلیسی در مورد وضعیت جبهه مدائن و شرایط سوقالجیشی منطقه بیان می کند که نشانگر آگاهی او از دیگر آثار منتشر شده دربارۀ رویدادهای جنگ جهانی اول، به ویژه در بین النهرین است. در این زمینه، همچنین دسترسی نویسنده به نوشته های افسران انگلیسی قابل توجه است.
نویسنده در این بخش، خطوط دفاعی طرفین مخاصمه و نقش جنگ ارتش انگلیس برای نبرد با ترکان را شرح می دهد و با استفاده از اطلاعات کتاب ژنرال تاونشند، به توصیف مراحل مختلف جنگ مدائن می پردازد. در مراحل اولیه جنگ مدائن، گزارش ها نشان از صدمه و تلفات زیاد انگلیس ها دارد و آماری نیز از این تلفات در کتاب ارائه شده است.[۱۷] نبرد مدائن یک تفاوت با جنگ های قبلی داشت و آن هم پیروزی های اولیه ترکان بود. به طوری که آنها برخی مواضع خود را پس از زد و خورد اولیه بازپس گرفتند. انگلیسی ها که تا قبل از این جنگ بدون مشکلی اساسی در جبهه بین النهرین به سمت بغداد پیش می رفتند. در این زمان با یک چالش جدی مواجه شدند که فرماندهان ارتش بریتانیا را به چاره اندیشی واداشت. از طرف دیگر، حلقه محاصره ارتش انگلیس توسط عثمانی ها در کوت العماره هر روز تنگتر می شد. در نتیجه انگلیسی ها دست به دامان قوای روسیه شدند که هرچه سریعتر خود را از راه همدان و کرمانشاه به بین النهرین و ناحیه کوت العماره برسانند. «محاصره کوت»در بخش بعدی کتاب بززسی شده است. ارتش انگلیس پس از عقب نشینی به کوت، به احداث سنگر مستحکمی در این شهر پرداخت و شهر کوت را به عنوان بهترین محل دفاع برگزید و برای محاصرهای چند ماهه آماده شد. عباس میرزا در فرازی دربارۀ تأمین تدارکات و آذوقه جنگی ارتش انگلیس بیان می دارد که «هر اندازه هم آذوقه محلی میسر بود، جمع آوری نمود. اینک برای دو ماه آذوقه قشونی را به طور کامل تکمیل داشت.»[۱۸] اما دراینجا لازم می نمود که نویسنده بیان کند که در آن شرایط جنگی که منطقه بین النهرین از هر طرف در محاصرۀ جنگ بود، تأمین آذوقه دو ماهه یک ارتش چگونه صورت پذیرفته است. بی گمان، این آذوقه، ذخیرۀ مردم محلی و جنگزدۀ عراق بوده است که نظیر آن در همین دوران و مقارن جنگ جهانی اول در ایران اتفاق افتاد. متفقین به زور و اجبار موادغذایی و مایحتاج مردم را خریداری و یا مصادره می کردند. اما در این تألیف، عباس میرزا به آسانی چشم از سختی هایی که بر هموطنانش رفته است، چشم می پوشند.
در این بخش، نبرد کوت العماره به تفسیر و با استفاده از منابع و روایات انگلیسی ها شرح داده شده است و آنگونه از مطالب کتاب برمی آید، در این جنگ انگلیسی به سختی و با تلفات زیاد از مواضع خود در مقابل ارتش عثمانی دفاع کردند و ترکان نیز بدون نتیجه و با تلفات زیادی به مواضع قبلی بازگشتند. جنگ کوت العماره تا آخرین روز سال ۱۹۱۵ میلادی ادامه یافت.[۱۹]
«تجمع قوا برای استخلاص کوت العماره» عنوانی است که عباس میرزا فرمانفرماییان برای این بخش از کتاب خود انتخاب کرده است در آن به وضعیت انگلیس ها در جبهه کوت اشاره می کند و این که آن شرایط نامطلوب، سران نظامی ارتش بریتانیا را واداشت که به سرعت به کمک ژنرال تاونشند، فرماندۀ در محاصر مانده اقدام کنند و قوای امدادی را از راه بصره گسیل نمایند. اما تمام پیش بینی های انگلیس ها در این مرحله از نبرد نتیجه بخش نبود و برخلاف تصورات آنان که فرماندهان عثمانی می خواستند قسمتی از سپاه خود را به دیگر مناطق جنگی گسیل کنند، ترکام، قوای خود را در منطقه کوت متمرکز کردند و این امر، کار را برای سپاه خسته انگلیس دشوار می نمود.
«محاربه شیخ سعد» در بخش بعدی کتاب روایت شده است. آنچه مسلم است، در این زمان از جنگ بین النهرین، ارتش بریتانیا وضعیت مناسبی نداشت و از همه طرف با مشکلاتی مواجه بود. این شرایط با اولین روزهای سال ۱۹۱۶م مصادف بود. در نبرد شیخ سعد، انگلیس ها امید فراوان داشتند که بتوانند نتیجه قطعی جنگ را به نام خد تمام کنند. اما در مقابل، ارتش عثمانی خطوط دفاعی خود را به خوبی مستحکم کرده بود و همچنین، هنوز روس ها نتوانسته بودند از غرب ایران به داخل عراق نفوذ کنند. شرایط به نحوی پیش می رفت که کم کم انگلیسها به فکر تسلیم با شرایط مناسب افتادند.[۲۰] هر چند این پیشنهاد از طرف مقامات عالیه ارتش بریتانیا رد شد، اما این موضوع نشانگر وضعیت وخیم ارتش آنان در بین النهرین بود. در مقابل، ارتش عثمانی که در جبهه شمال شکست های سختی را از ارتش روسیه متحمل شده بود و حتی نواحی از خاک خود را از دست داده بود، سعی داشت به هر طریق از بغداد دفاع کند و در جبهه کوت قوای انگلیس را زمینگیر کند.
در خلال موضوعات پیشگفته، آنچه که در کتاب بدان توجه نشده است، این است که بدون شک آشنایی سپاه عثمانی به منطقه و نیز همکاری اعراب و عشایر منطقه با ایشان یکی از دلایل پیروزی سپاه عثمانی در این منطقه بود. این پیروزی علاوه بر جبران شکست در مناطق شمالی برای ارتش عثمانی روحیه بخش بود.
به هرترتیب، بنابر روایت فرمانفرماییان جنگ به شدت تمام در اطراف کوت میان طرفین آغاز شد. انگلیسی ها در ابتدا تصور مقاومت شدید از طرف ترک ها را نداشتند. با گذشت زمان، ارتش عثمانی ایستادگی بیشتری از خود نشان میداد و حملات انگلیسی ها عقیم می ماند. سرانجام فرماندهان انگلیسی تصمیم گرفتند فرمان عقب نشینی را صادرکنند.
در پایان عباس میرزا: «… تأخبر در حرکت، بی اطلاعی از سنگرهای اطراف دجله، ابهام در اوامر» را عامل شکست مهم قوای انگلیسی معرفی می کند[۲۱]و آماری از تلفات دو طرف ارائه می دهد.
بخش بعدی کتاب به «حمله به سمت فلاحیه» اختصاص یافته است. نویسنده کتاب در این بخش به وضعیت نامناسب سپاه انگلیس می پردازد و به مواردی از جمله ضعف روحیه تمامی ارکان سپاه، گریختن و یا تسلیم شدن تعداد زیادی از سربازان هندی و همچنین تمایل تاونشند در تسلیم اشاره دارد. او همچنین، تأکید مقامات عالیۀ نظامی بریتانیا بر ادامۀ جنگ با عثمانی در منطقه فلاحیه متذکر می شود و آمار دقیقی از میزان افراد و ادوات نظامی ارتش انگلیس در این مرحله از جنگ ارائه می دهد، که از این جهت بر غنای اثرخود افزوده است. انگلیس ها هر چه می جنگیدند به نتیجۀ دلخواه نمی رسیدند. از یک سو، شرایط اقلیمی، هوای نامساعد و سیل های مکرر و از دیگر سوی، پایان یافتن آذوقه، بیش از پیش بر نیروهای انگلیسی فشار آورد و بر میزان تلفات ایشان می افزود. بنابراین، در کوتاه مدت، تنها علاج واقعه این بود که کشتی مملو از آذوقه برای کوت رونه شود تا آنها بتوانند استقامت خود را یک ماه ادامه دهند و در این مدت بار دیگر مهیای حمله شوند.»[۲۲] اما کشتی حامل آذوقه نیز در میانۀ راه به دست قشون عثمانی افتاد و در عمل دیگر هیچ امید برای سپاه انگلیس باقی نماند.
«تسلیم کوت» عنوان بخش بعدی کتاب است و همانطور که از این عنوان پیداست، سپاه انگلیس به دلایلی که پیش از این گفته شد، دیگر نتوانست در برابر سپاهیان عثمانی مقاومت کند وژنرال تاونشند با کسب مجوز از کقامات عالیه ارتش انگلیس، مذاکرات صلح را با همتای ترک خ.د، خلیل پاشا در کشتی وی آغاز کرد.[۲۳] نتیجه مذاکرات صلح برای انگلیس ها بسیار اسفبار بود. تمام صاحب منصبان انگلیس به اسارت ترکان درآمدند و به اسلامبول گسیل شدند هر چه از ادوات نظامی باقی مانده بود به غنیمت رفت، انگلیسی ها مجبور بودند تمام شرایط ارتش عثمانی را بپذیرند.
آنان ترکان را حقیر شمرده بودند و در معادلات نظامی خود دچار اشتباه شده بودند. در این زمینه، پیروزی های اولیه انگلیس ها بیش از هر چیز آنها را دچار اشتباه کرد. هر چند که این شکست می توانست در آینده رهگشای انگلیسی ها باشد.
«وقایع بعد از سقوط کوت و جبهه غرب ایران» عنوان بخش بعدی کتاب فرمانفرماییان است. آنچه ناگفته پیداست اینکه، انگلیسی ها هر چه در طول چندماه جنگ با ترکان عثمانی به دست آوردند، فناشده دیدند و برای تجدید قوا و جبران گذشته به چاره اندیشی نشستند. در این میان، سپاه روس برخلاف ارتش انگلیس، توانسته بود موفقیت هایی به دست آورد و از جبهه غرب ایران و نقطه سوق الجیشی پاطاق در حوالی سرپل ذهاب بگذرد و راه خانقین در عراق را در پیش گیرد. این اخبار می توانست برای انگلیس ها مسرت بخش باشد و آنها را نیز به فکر تجدیدقوا در بین النهرین وادارد. نویسنده به دلیل آشنایی با فنون نظامی و حضور همزمان در غرب ایران و شاهد بودن وقایع از نزدیک و اطلاع از وضعیت دول متخاصم بین النهرین، زوایای مختلف جنگ را به صورتی مشروح و مستند در این بخش بیان کرده است.
در این هنگام، مؤلف به اعلام بی طرفی ایران در جنگ اول و ناخواسته وارد شدن آن به صحنه جنگ و همچنین برخی روابط میان ایران، انگلیس، روسیه و عثمانی و تشکیل دولت مهاجرین ایران در کاظمین، به دلیل اشغال غرب ایران توسط روس ها و روابط آن با ترکان و آلمان ها اشاره می کند. شرح زد و خوردهای قوای روس در شهرهای مختلف غرب کشور بدین صورت بود که «… اقامت دو قشون در حدود غرب، که بالغ به چهل هزار نفر از طرفین میشد، آذوقه اهالی را به تدریج تمام کرد و به واسطۀ پراکندگی اهالی، کشت مرتبی نشد و طولی نکشید که در سال بعد قحطی فوق العادهای تولید گردید و نفوس زیادی تلف شد و پس از این قحطی، مرض آنفولانزا به پیکر ضعیف اهالی بدبخت حمله ور گردید و عده زیادی از اهالی تلف شدند و سال ها دهات پرسکنه و آباد همدان و اطراف ویرانه ماندند.»[۲۴]
«قسمت اول محاربات کوت العماره» موضوع بخش بعدی است. در این قسمت، ابتدا گزارشی از وضعیت صفوف دفاعی سپاه عثمانی و ارتش انگلیس در نواحی مختلف بین النهرین ارائه گردیده است و در ادامه شرحی از آغاز دورۀ حدید جنگ های انگلیس و عثمانی در کوت العماره آمده است که نشان از پیشرفت محسوس انگلیس ها در جبهه جنگ دارد. این بار، ارتش انگلیس به سبب پشتوانه روحی که از پیروزی روس ها در جبهۀ شمال و غرب عراق به دست آورده بودو همچنین تدارکات منظم جنگی و استفاده مؤثر از خطوط راه آهن برای رساندن آذوقه و مهمات، توانست شکست های قابل توجهی بر قشون ترکان وارد نماید از طرف دیگر، در این زمان ارتش عثمانی به دلیل شکست های پی در پی در مقابل روس ها از روحیۀ خوبی برخوردار نبود. جنگ کوت العماره از ژانویه ۱۹۱۷ تا بیست و چهارم فوریه که شهر کوت به تصرف کامل نیروهای انگلیسی درآمد، به طول انجامید و تدبیر فرماندهان نظامی انگلیسی و در رأس آنها ژنرال مود کارساز شد و زمینه برای پیروزی های بعدی آنان مهیا گردید.
وضعیت «قوای انگلیس و تصرف عزیزیه» در بین النهرین در بخش دیگری از کتاب نورد توجه نویسنده قرار گرفته است و در شرحی کوتاه نحوۀ پیشرفت ارتش بیتانیا در جبهه عزیزیه و تهیه مقدمات فتح بغداد توسط آنان بیان شده است.[۲۵]
«تصرف بغداد» توسط ارتش انگلیس امری اجتناب ناپذیر بود که به دلیل ناتوانی ارتش عثمانی از مقاومت در برابر ارتش مکانیزه انگلیسی روی داد. عباس میرزا به دلیل اهمیت این موضوع، در بخشی مجزا نحوۀ درگیری ها و جنگ های منتهی به تصرف بغداد توسط ارتش انگلیس را مورد توجه قرار داده است.
«محاربات اطراف بغداد» در بخش بعدی مورد توجه نویسنده قرار گرفته است شامل شرح پاکسازی نواحی مختلف حومه بغداد و همچنین تصرف شهرهای فلوجه و بعقوبه در نزدیکی بغداد توسط ارتش انگلیس و گزارش جنگ های قوای عثمانی به فرماندهی علی احسان پاشا، فرماندۀ معروف ترک و ارتش انگلیس است که در این عملیات انگلیسی ها زمینۀ تصرف سامره را مهیا کردند. البته آغاز ناآرامی های داخلی روسیه و در نهایت انقلاب روسیه باعث شده بود که همزمان با این وقایع، ارتش روسیه نیز نتواند کمک شایانی به سپاه انگلیس کند و حتی تا قبل از آن نیز در طول جنگ بین النهرین می بینیم که پیشروی سپاه روسیه بسیار کند و هیچ گاه انگلیسی ها به کمک و مساعدت روس ها دل نبستند. علاوه براین موارد، شورش سپاه روسی مستقر در منطقه باعث شد که انگلیس بیش از پیش از کمک آنها ناامید شود.
«تصرف سامره» نیز در ادمه آمده است که همچون دیگر بخش ها، شرح جنگ های ارتش انگلیس و عثمانی، ولی در حومۀ شهر سامره است که بعد از زد و خوردهای بسیار، سرانجام پیروزی از آن ارتش بریتانیا گردید. سامره در بیست و چهارم آوریل ۱۹۱۷ توسط ارتش انگلیس تصرف شد که در این میان «انگلیسی ها ۲۳۰۰ نفر و ترکها ۳۰۰۰ نفر تلفات دادند.»[۲۶] بعد از این نبرد ارتش انگلیس متوجه حرکت به سمت خط شمالی بغداد شد. این جنگ ها به جنگ های ادهم معروف است و هدف عمدۀ فرماندهان ارتش انگلیس از آن حفظ بغداد و دور راندن ارتش عثمانی از مواضع مهم نظامی اطراف بغداد و ایجاد فاصله بین دسته های مختلف آنان بود.[۲۷]
«وضعیت روس ها وترک ها در تابستان ۱۹۱۷م» موضوع دیگر کتاب است که در اصل گزارش مفصلی از وضعیت نیروهای انگلیسی و روسی مستقر در عراق است؛ به خصوص شرایط انقلابی روسیه و تأثیر آن بر نیروهای روسی مورد توجه قرار گرفته است، چرا که جدایی و کناره گیری روسیه از جنگ جهانی اول، در این زمان لطمه سنگینی بر متفقین که نیاز شدیدی به ارتش و پشتیبانی آن کشور داشتند، وارد میآورد و از طرف دیگر، با توجه به فعالیت مستمر نیروهای آلمانی در منطقه، ارتش عثمانی را برای بازپسگیری بغداد تهییج می کرد.
گزارش اقدامات نیروهای انگلیسی در عراق برای سازماندهی و انسجام بیشتر نیروهای خود و همچنین بهره گرفتن از نیروی اعراب و عشایر محلی برای لطمه زدن به ارتش عثمانی، با ارائۀ آماری از نبردها اسامی فرماندهان، تعداد نیروها و تلفات طرفین در جنگ های متأخر و نیز شرح چگونگی تصرف شهرهای رمادی، مندلی و تکریت توسط ارتش انگلیس از دیگر مباحث این بخش است. همچنین جالب توجه است که نویسنده در خلال گزارش های خود از جنگ های بین النهرین، به شرایط و اوضاع جبهه شمالی، یعنی قفقاز و همچنین جبهه بیتالقدس که انگلیس و عثمانی در آنجا سخت با یکدیگر درگیر بودند و تأثیرات این جبهه ها نیز اشاره می کند که این امر نشانگر توجه خاص نویسنده به روابط بین الملل در زمان جنگ است.
گزارش مأموریت «هیأت دنسترویل» بخش دیگری از کتاب فرمانفرییان است. انقلاب اکتبر ۱۹۱۷م. روسیه سبب تشتت نیروی نظامی روس ها شد. این واقعه از طرفی سبب امیدواری ارتش برای رهایی از جبهه قفقاز و تمرکز بیشتر در جبهه بین النهرین گردید و از طرف دیگر، باعث شد که تعداد زیادی اسیر آلمانی و اتریشی که در روسیه بودند آزاد شوند و برای دولت انقلابی ایجاد نگرانی کنند. آزادی ملت های مسلمان قفقاز و آذربایجان از قیود رژیم تزاری روسیه نیز باعث نزدیکی بیشتر آنان به هم کیشان خود در عثمانی گردید. این دلایل سبب شد که انگلیس نیز دست به اقدامات زند و گروهی را به سرپرستی ژنرال دنسترویل برای بهره گیری از نیروهای «گرجستن، ارمنستان و غیره»[۲۸]و همچنین استفاده از گروهی از روس ها برای مقابله با نیروهای عثمانی و آلمانی در منطقه، به قفقاز مأمور کند. «دنسترویل به طور رسمی، رئیس هیأت انگلیس در قفقاز و نمایندۀ انگلستان در تفلیس بود و می بایست در حدود ارمنستان، گرجستان، داغستان و آذربایجان، به کمک قوای نظامی و استفاده از نیروهای محلی، راه های نفوذ آلمانی ها و ترک ها را مسدود می کرد.[۲۹]
اما از طرف دیگر، ژنرال دنسترویل در داخل ایران و به خصوص نواحی مرکزی و شمالی موفقیت چندانی به دست نیاورد و مجدداً به همدان بازگشت و تقاضا داشت که به فوریت راه کرمانشاه به همدان و قزوین را انگلیس ها اشغال نظامی کنند.»[۳۰] او، همچنین عقیده داشت که در این زمان نیروهای انقلابی جنگ به فرماندهانی میرزا کوچکخان جنگلی، توانایی تصرف تهران را دارند؛ بنابراین، آنان را خطری برای ارتش بریتانیا می دانست.
نویسندۀ کتاب در ادامۀ این بخش، به شرح اقدامات ارتش انگلیس که منجر به تصرف شهر کرکوک در عراق شد، پرداخته است. اما بیشتر توجه عباس میرزا به وقایع و اغتشاشات قفقاز و برشمردن اهمیت آن ناحیه برای طرین درگیر معطوف بود. البته در نتیجۀ این مهم، فرماندهان نظامی انگلیس با ژنرال ونسترویل هم عقیده شدند که تصرف باکو در اولویت عملیات جنگی ارتش بریتانیا قرار گیرد. بی گمان، اهمیت چاه های نفت باکو و نفتخیز بودن این ناحیه، در تصمیم گیری فوق مؤثر بوده است.
«اقدام به تصرف بادکوبه» عنوان بخش بعدی کتاب است که به طور غیرمستقیم خواننده را متوجه می سازد که گویا در این مقطع از جنگ جهانی اول، که مصادف با «ژوئن ۱۹۱۸م.»[۳۱]بود، اهمیت جبهۀ بین النهرین کاهش یافت و جبهۀ قفقاز و دسترسی به چاه های نفت باکو برای کشورهای درگیر در اولویت قرار گرفت. امری که در جنگ جهانی دوم پررنگتر ظاهر شد و حتی سرنوشت این بُعد جنگ را، دسترسی به چاه های نفت باکو رقم زد. البته در این هنگام، ایران به جهت راه های مواصلاتی با آذربایجان، برای دول متخاصم از اهمیت ویژه ای برخوردار بود. موضوعی که در دو جنگ بین الملل، ایران را ناخواسته در معرکۀ جنگ وارد ساخت.
عباس میرزا در این بخش، همچنین با اشاره به اختلافات دو متحد جنگ جهانی اول، یعنی آلمان و عثمانی بر سر ممالک متصرفی در ناحیۀ قفقاز، بیان میدارد که: «ترک ها به غیر از نفت بادکوبه که در نظر داشتند به دست بیاورند، در پی ایجاد یک اتحاد بزرگ، از قفقاز تا ترکستان بودند تا به این وسیله مناطق عربنشینی را که از دست داده بودند، جبران کنند و به جای اتحاد اسلامی، اتحاد نژادی به وجود بیاوردند.»[۳۲]او در ادامه، شرح مفصلی از اقدامات بازیگردان اصلی سیاست آن روز انگلستان، ژنرال دنسترویل در ایران و قفقاز و مأموریت او برای تسخیر بادکوبه و مانع شدن ترک ها و آلمان ها در استفاده از منابع نفتی این منطقه، اعزام بیچراکوف روسی به منطقۀ قفقاز، درگیری دنسترویل با نیروهای میرزا کوچکخان جنگلی و در نهایت، درگیری هایی که منجر به فتح باکو توسط انگلیسی ها شد، ارائه می دهد.
«سقوط باکو»: در این بخش، آنگونه که از عنوان پیداست، فرمانفرماییان به ماندگار نبودن باکو در دست انگلیسی ها، بررسی خطوط دفاعی قشون محلی و انگلیسی ها و تعداد نیروی تحت اختیار ایشان در مقایسه با کثرت ارتش عثمانی که در حال حرکت به سمت باکو بود، پرداخته است. او ویژگی های سپاه محلی را باید در برابر ارتش عثمانی مقاومت می کرد، اینگونه برمی شمرد: «بسیار نامنظم بودند و به هیچوجه در تحت اصول نظامی نبودند و مهمات زیادی هم نداشتند. خطوط دفاعی اگر چه مختصر سنگرهایی داشت، ولیکن به هیچوجه محکم و عالی نبودند و چون نزدیک به شهر بودند، ممکن بود ترک ها شهر را به توپ ببندند.»[۳۳]البته، افزودن بر موارد بالا، کمی آذوقه، عدم تمرکز دفاعی نیروهای مدافع باکو و تعداد کم نیروهای انگلیسی (حدود هزار نفر) به فرماندهی دنسترویل را میتوان از دیگر عوامل «سقوط باکو» دانست. آنجا که در نخستین برخوردهای میان مدافعان باکو (افراد محل،بولشویک ها و انگلیسی ها) و ارتش عثمانی، پیروزی از آن ترکان شد و کم کم تپه های اطراف شهر به تصرف آنان درآمد.» دنسترویل که شاهد محاربات اخیر بود، گزارشی به دولت باکو نوشت و وضعیات نظامی را خاطرنشان کرد و گفت افراد انگلیسی قلیل هستند و رساندن قوای امدادی به آنها میسر نیست.»[۳۴]البته، به رغم تلاشهای دنسترویل برای دفاع از باکو، این شهر به دلایل پیشگفته، سقوط کرد و نیروهای انگلیسی با دادن تلفات بسیار و به رغم مخالفت دولت و باکو و اهالی محلی، مجبور شدند آنجا را تخلیه کنند و باکو را به ارتش عثمانی واگذارند.
گزارش وضعیت دیگر جبهه های جنگ متحدین و متفقین در بیت المقدس و فرانسه، همراه با پیروزی انگلیس ها از دیگر موضوعات این بخش است.
«پیشرفت انگلیسی ها در جبهۀ دجله» عنوان بخش پایانی تألیف عباس میرزا است که در حقیقت، گزارشی از ماه های آخر جنگ بین النهرین و در دیدی وسیعتر، ترک مخاصمه بین انگلیس و عثمانی ارائه می دهد. با بروز نشانه های پیروزی در جبهۀ متفقین و تصرف شام و بلغارستان توسط ارتش انگلیس، در واقع چندان امیدی برای دولت عثمانی باقی نماند و مقامات عالیۀ انگلستان با درک این موضوع سعی داشتند که قبل از اعلام رسمی صلح و ترک مخاصمه توسط دولت عثمانی، قسمت های بیشتری از خاک عثمانی را به تصرف در بیاورند.»[۳۵] در این میان، جبهۀ بین النهرین از اهمیت مضاعفی برخوردار بود. شرح کوتاهی از نبردهای پایانی قوای ترک و انگلیس در این منطقه، که به فتح موصل انجامید، از دیگر مباحث این بخش است. فرمانفرماییان سرانجام با بیان اینکه «ترک ها که از هر طرف مغلوب شده بودند، پس از تسلیم بلغارستان، دیگر چارهای به جز ترک محاربه و قبول صلح نداشتند [و] دولت انگلیس به آنها اطلاع داد که مأموران رسمی خود را معین کنند و به امیرالبحر انگلیس در مقابل داردانل مراجعه کنند و شرایط متارکۀ جنگ را دریافت نمایند،[۳۶]«در شرایط ترک محاربۀ طرفین جنگ را که در بیست و پنج ماده تنظیم شده بود و همچنین آماری از تعداد کل نیروهای انگلیسی حاضر در جنگ بین النهرین و تعداد کشته شدگان و زخمی های آنان در این چهار سال را گزارش می دهد.»[۳۷]
از آنجا که تألیف «جنگ انگلیس و عثمانی در بین النهرین و عواقب آن در ایران» به هنگام جنگ جهانی اول صورت گرفته است، برخی واژه های به کار برده شده توسط مؤلف، امروز در زبان فارسی متداول نیست. بنابراین، در بخشی به نام «واژه نامه»، تعریف و تشریح شده اند. «نمایه» نیز به منظور دستیابی آسان خواننده به اسامی مختلف، در آخرین قسمت کتاب آمده است.
علی ططری
[۱] . آوری، پیتر؛ تاریخ معاصر ایران، ج۱ (تهران: عطایی، ۱۳۶۹،چ۲) ص۳۴۹٫
[۲] . پیترآوری، همان، ص۳۷۶٫
[۳] . عباس میرزا فرمانفرماییان (سالار لشکر)، جنگ ایران و عثمانی در بین النهرین و عواقب آن در ایران، به گوشش منصوره اتحادیه و بهمن فرمان (تهران: سیامک، ۱۳۸۶) ص۱۹٫
[۴] . همان، ص۲۲٫
[۵] . منظور از شیخ محمره، شیخ خزعل است.
[۶] همان، ص۴۱٫
[۷] . همان، ص۴۳٫
[۸] . هامن، ص۴۴٫
[۹] . همان، ص۴۹٫
[۱۰] . همان، ص۵۸٫
[۱۱] . همان، ص۷۵٫
[۱۲] . همان، ص۸۳٫
[۱۳] . همان، ص۹۹٫
[۱۴] . همان، ص۱۰۵٫
[۱۵] . همان، ص۱۰۵٫
[۱۶] . همان، ص۱۱۹٫
[۱۷] . همان،ص۱۱۹٫
[۱۸] . همان،ص۱۳۲٫
[۱۹] . همان، ص۱۳۵٫
[۲۰] . همان، ص۱۵۵٫
[۲۱] . همان، ص۱۶۵٫
[۲۲] . همان، ص۱۷۹٫
[۲۳] . همان، ص۱۸۶٫
[۲۴] . همان، ص۱۹۸٫
[۲۵] . همان، ص۲۲۵٫
[۲۶] . همان، ص۲۶۳٫
[۲۷] . همان، ص۲۶۹٫
[۲۸] . همان، ص۲۹۵٫
[۲۹] . همان، ص۲۹۶٫
[۳۰] . همان، ص۲۹۹٫
[۳۱] . همان، ص۳۰۷٫
[۳۲] . همان، ص۳۰۷٫
[۳۳] . همان، ص۳۱۹٫
[۳۴] . همان، ص۳۲۲٫
[۳۵] . همان، ص۳۲۹٫
[۳۶] . همان، ص۳۳۳٫
[۳۷] . همان، ص۳۳۵٫
این خبر را به اشتراک بگذارید :