جنگ از مهم ترین اتفاقاتی است که نه تنها به لحاظ سیاسی، بلکه از نظر اجتماعی، اقتصادی و حتی فرهنگی، زندگی بشر را تحت تأثیر قرا می دهد. بدین ترتیب، در پژوهش های تاریخی، تاریخ نگاری جنگ و به طور اخص، تاریخ نگاری جنگ در ایران، با رویکرد ایثار و شهادت، امری مهم و در عین حال، دشوار به نظر می رسد. چرا که جز تأثیرات پیش گفته، جنگ ۸ ساله میان ایران و عراق، در بزنگاهی از تاریخ ایران روی داد، که این کشور به تازگی انقلابی بزرگ را تجربه کرده بود و دولت و جامعۀ ایران درگیر مقوله ای جدید گردید، که تأثیرات کوتاه مدت و بلند مدت فراوانی بر تمامی شئون زندگی ایرانیان و نیز منطقۀ خاورمیانه برجای نهاد. بنابراین، تحقیق و بررسی تاریخ نگاری آن، ضرورتی مهم و بایسته برای درک و تحلیل رویدادهای پس از این جنگ است.

با این توصیف، انقلاب اسلامی و جنگ ایران و عراق، مورد توجه تاریخ پژوهان قرار گرفت. اگر چه نتیجۀ کار آنان را می توان در انتشار نوشته های پر شمار و با موضوعات متنوعی دید، اما از نظر کیفی، در جایگاه برتر قرار ندارند.

سبک جدیدی از تاریخ نگاری که به موضوع انقلاب ها و جنگ ها می پردازد، جز  ثبت و ضبط تاریخ، به هویت بخشی، حفظ علایق و انسجام و وحدت ملی نیز نگاه ویژه ای دارد. البته، دیگر مسایلی همچون الگوسازی، ترویج فضایل نیکو و …، در زیر اهداف این گروه قرار می گرد. در بسیاری از این آثار، تقدس انقلابیان، کهنه سربازان و قهرمانان جنگ، به عنوان کسانی که در مرز و بوم خود تغییر ایجاد کرده و یا در عرصه جنگ تا آخرین قطرۀ خون از ان پاسداری کرده اند، محسوس و از اهمیت فراوانی برخوردار است.

البته این مسایل به نحوی باید بر پایه واقعیت استوار باشد؛ واقعیتی که از میان اسناد، ضبط خاطرات و تاریخ شفاهی، قایل حصول و استخراج است. البته در حوزۀ دیگری، تحت عنوان داستان نویسی و رمان نویسی، مسایلی که شاید ریشه ای در واقعیت داشته و بسشتر ساخته و پرداختۀ رؤیای نویسنده و حتی برخی خواسته های تحقق نیافتۀ بخشی از اجتماع باشد، می تواند به منصۀ ظهور برسد. اما در حوزۀ تاریخ نگاری که نوشته ها بر پایه مستندات، خاطرات و تاریخ شفاهی شکل می گیرد، ضروری است که نویسنده از یک سو بر اساس واقعیات و وقایع اتفاقیه و با تعهد و مسوولیت پذیری در برابر تاریخ، به خلق اثر علمی بپردازد و از سوی دیگر، برای جذب مخاطب می بایست قریحه و فنون ادب یو نگارشی را در نظر گیرد.

با این توصیف، نقد این نوشته ها، حتماً مبحثی مهم و تأثیرگذار در بهبود روند این بخش از تاریخ نگاری کشورمان به شمار می آید. بنابراین، توجه به نحوۀ کاربرد روش تحقیق علمی، در جریان نوشتار و نیز چگونگی ارائۀ تحلیلی علمی، از اساسی ترین نکاتی است که در نقد و بررسی تاریخ نگاری می بایست مورد توجه قرار گیرد؛ که البته بیشتر این نوشته ها از این نظر با مشکلاتی مواجه اند.

اما عواملی که موجب بروز معضلاتی از این دست می شود را می توان بدین ترتیب برشمرد:

• نزدیکی زمانی انقلاب اسلامی و جنگ با نویسندگان این آثار و حتی حضور آنان در عرصه انقلاب و یا میدان جنگ و ارتباط روحی و معنوی با آن، نوشته و نویسنده را درگیر احساسات کرده و دیدگاه منطقی و علمی وی را تحت تاثیر قرار می دهد.
• بیشتر این آثار به سفارش نهاد، موسسه و یا سازمان هایی نوشته می شود که به تبع آم، نویسنده جز رعایت زمانی که در آن محدود شده، کمی بایست در چهارچوب خواسته ها و توقعات آن قلم زند. بدین ترتیب، با بروز نگاه ها و نوشته های جهت گیرانه و هدفمند، نمی توان نتیجۀ قطعاً علمی از آن متوقع بود.
• جنبه دفاعی و تحمیلی جنگ برای ما، از مهمتری عواملی بود که موجب شد جامعۀ ایران، محور و شالودۀ اصلی در تأمین هستۀ دفاعی، به ویژه در سپاه و بسی محسوب گردد. بنابراین، در نظر گرفتن تمام حوزه های اجتماعی در جنگ، از ضروریات تاریخ نگاری علمی است که در بیشتر آثار این گروه دیده نمی شود.
• در راستای ایراد پیش گفته، تاریخ شفاهی، از ارکان اصلی و کاربردی تاریخ نگاری انقلاب اسلامی، جنگ و ایثار و شهادت به شمار می آید. خاطرات (گفته ها و نوشته ها) انقلابیان، سرداران و امرای جنگ، خانواده های شهدا، مردمی که در مناطق جنگی صدمه دیدند و …، از نخستین منابع این بخش مهم از تاریخ نگاری معاصر ایران است.
• گرچه خاطره و خاطره نویسی از منابع تاریخ نگاری است و بحثی جدای از داستان و رمان دارد، اما خاطراتی که به شکل داستان منتشر می شوند، مجموعه آثار غیرعلمی است که جایگاه خاصی در تاریخ نگاری ندارند.
• تقویت نگاه علمی به تاریخ انقلاب اسلامی و جنگ، و تفکیک میان نگاه ادبی و خاطره نویسی از ضروریات تاریخ نگاری معاصر ایران است.
• «اختلاط مسایل سیاسی جاری روز با حوادث تاریخی و بهره گیری از تاریخ به عنوان حربه ای در مناقشات سیاسی روز»[۱].
• در بسیاری از نوشته های این شاخه از تاریخ نگاری، جنبه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی انقلاب اسلامی و جنگ شناسایی نشده است.[۲]
• لزوم برقراری ارتباط منطقی میان اسناد مکتوب و منابع تاریخ شفاهی، بساری از بیراهه روی ها در تاریخ نگاری را مسدود و یا حداقل محدود می کند.
• رعایت نکردن جانب بی طرفی و احساسی نگری در به تاریخ نگاری علمی در نتیجه، نبود تحلیلی واقع گرایانه از تاریخ انقلاب، جنگ و ایثار و شهادت می گردد.
• هنوز زمینه ای برای پرورش و آموزش نیروهایی به عنوان مورخ و پژوهشگر، در حوزه های مختلف تاریخ نگاری، به ویژه تاریخ نگاری انقلاب اسلامی و جنگ ایجاد نشده است، نبود محقق متخصص در این موضوع، باعث تولید و انتشار نوشته هایی عموماً بی مایه در تاریخ نگاری جنگ است.
• به رغم وجود مراکز متعدد تحقیقاتی در حوزه های انقلاب، جنگ و ایثار و شهادت و نیز وجود نیروهای رسمی و غیر رسمی بسیار در این مراکز، هنوز نشانه ای از علمی بودن آثار آن ها دیده نمی وشد و در نتیجه، این نوشته ها در جذب مخاطب خاص ناکام هستند.
• یکی از ویژگی های جنگ هشت سالۀ ایران و عراق، وجود نیروهای نظامی متعدد در جریان نبرد بود؛ ارتش ، سپاه و نیروی انتظامی، عر یک در مقاطع مختلف، وظایفی برعهده داشتند. بدین ترتیب، هرکدام، بسته به نوع کارکرد و مکاتبات و غیرۀ خود، دارای آرشیو مجزایی گردید. این روند در اسل های پس از جنگ نیز ادامه یافت، به طوری که اسناد ارتش و نیروهای وابسته و اسناد سپاه و بسیج به طور مستقل نگهداری شد. نکته آنجاست که بسیاری از عملیات های دوران هشت سالۀ جنگ به صورت مشترک توسط این نیروها انجام شده ، اما اسناد و مکاتبات آن ها متفاوت است. بدین توصیف، ضروری است که پژوهشگرات تمامی اسناد این آرشیوها را بازبینی کنند؛ گرچه این امر در عمل هوز اتفاق نیفتاده، اما مسئلۀ اساسی این است کهريال متولیان این آرشیوها از در اختیار گذراندن اسناد خود امتناع کرده و یا حداقل با حساسیتی خاص به درخواست پژوهشگران پاسخ می دهند. این امر- که در مورد آثار فاخر دفاع مقدس نیز دیده می شود- آسیب علمی جدی بر نوشته های تاریخ نگاری جنگ و انقلاب اسلامی وارد آورده است.

بدین ترترتیب، تاریخ نگاری در حوزۀ انقلاب اسلامی و جنگ، مسیری پر نشیب و فراز در رسیدن به ارائۀ آثار علمی و تحلیلی در پیش رو دارد.

[۱] . محمد صالح کوشکی، «آفات تاریخ نگاری انقلاب اسلامی»، سویه های تاریخ نگاری انقلاب اسلامی (تهران: خانه کتاب، ۱۳۸۸)، ص۳۶۷و ۳۶۸٫

[۲] . فاطمه ترکچی و علی ططری، «آسیب شناسی تاریخ نگاری انقلاب اسلامی با تاکید بر خاطرات و پژوهش های بیرونی و بیگانه»، سویه های تاریخ نگاری انقلاب اسلام، ص۴۹۲٫