اشاره:

از انتشار نخستین مجله اطاق تجارت (۱۵ آبان ۱۳۰۸) هشتاد و دو سال می­ گذرد. این مجله به عنوان ارگان رسمی اتاق تجارت در دوره پهلوی اول بود که انتشار آن تحولی بزرگ در عرصه نشریات اقتصادی کشور به شمار می­ آمد و اقدامی بی ­نظیر در این زمینه بود.

اطاق تجارت، نخستین مجله تجاری رسمی در ایران بود، در خود این مجله در مورد آن آمده: «بهترین راهنمای تجارتی است که کلیه اطلاعات و مظنه جات داخله و خارجه واردات مملکتی را در دسترس شما قرار داده و تجارتخانه های معروف را به شما معرفی می­ کند، تنها مجله اطاق تجارت است.»

در ادامه آمده است: «اطلاع به اوضاع تجارت، وسیله است که آقایان تجار محترم را از مواجهه با ضرر و خسارت مصون داشته و آن ها را از شغل شریف خود، راهنما و خرسند می نماید و نیز می توانند با دادن اعلان های کوچک صادرات و واردات، خود را به داخله و خارجه معرفی و بازارها و مشتریانی برای خود تهیه نمایند.»

دایره عملکرد این مجله از موارد مذکور، فراتر می رفت، به نحوی که از  موارد مذکور، فراتر می رفت، به نحوی که از همان شماره های نخستین به نقش خود در اطلاع رسانی به تجار و بازرگانان تأکید داشت. در مقاله ای که در شماره ۷۳ این مجله و به مناسبت پنجمین سال انتشار آن نوشته شده، آمده است: «می توان گفت امروز تمام تجار روشن فکر ممالک و تجاری ـ که وارد معامله داد و ستد می باشند ـ این را احساس کرده اند که بدون داشتن اطلاعات کافی و روشن شدن از اوضاع و جریان تجارت امروزی مملکت و دنیا نمی توانند کار بکنند، به همین جهت است که مجله اطاق تجارت در دورترین نقاط به حد کافی توزیع می شود و نیز هیچ تاجری نیست که مجله اطاق تجارت در کنار آن چیده نشده باشد.»

این نقل قول ها آن هم، چند سال پس از انتشار این نشریه جایگاه، بی نظیر آن را در میان تجار داخلی و خارجی روشن می سازد و نشان می دهد که چگونه توانسته است اعتماد بسیاری از بازرگانان را به خود جلب نماید، این امر در حقیقت به سبب اطلاعات ارزشمندی بود که در نشریه وجود داشت و اگر گفته باشیم مجله ای کاربردی بود، خطا نگفته ایم.

اکنون، شرایطی پیش آمده است تا در هشتاد و دومین سال تأسیس این نشریه، نگاهی گذرا به نقش و کارکرد آن بیندازیم. علاوه بر آن مروری کوتاه بر برخی نیازمندی های حوزه پژوهش و منابع تحقیقی در زمینه مطالعات تجاری داشته باشیم، از این رو در ادامه این تحقیق، علاوه بر نگاهی کلی به جایگاه مطبوعات تجاری در تاریخ معاصر کشورمان، به آسیب شناسی این حوزه، به ویژه صدماتی می پردازیم که در صورت عدم انتشار این منابع، ایجاد خواهد شد.

نگاهی به جایگاه مطبوعات تجاری در تحقیقات تاریخی

بی گمان جایگاه مطبوعات در پژوهش های علمی تاریخ معاصر کشورمان بر همگان شناخته شده است، طوری که کمتر پژوهشی می تواند بدون استفاده از این منابع و ارجاع به آن ها کامل و مستند باشد. تاریخ مطبوعات کشورمان با فراز و نشیب های فراوانی مانند سانسور، دستگیری، ارعاب و … رو به رو بوده اما هیچ گاه کارکرد خود را از دست نداده است و حتی در بیشتر مواقع، این محدودیت ها باعث پیشرفت آن شده است. در این میان، مطبوعات تجاری، جایگاه ویژه ای دارند و شاید عمری به درازای تاریخ مشروطه داشته باشند، چرا که در اغلب مطبوعات دوره مشروطه، شاهد درج مقالات تجاری و اساساً اقتصادی هستیم که بیانگر توجه نویسندگان و مدیران آن ها به تحولات اقتصادی می باشد.

در بین نشریات غیر تجاری کشورمان هم می توان مطالب فراوانی از مسائل اقتصادی و تجاری یافت، از آن میان می توان به نشریه حبل المتین کلکته به مدیریت مؤیدالاسلام اشاره نمود. او که تجارت را مقوله ای مهم در پیشرفت و استقلال کشور می دانست به شیوه های مختلف سعی می نمود در نشریه خود به موضوع تجارت بپردازد. همچنین به سبب احاطه بر مسائل آن روز دنیا می دانست که آگاهی های اقتصادی مردم، کلیدی برای پیشرفت کشور باشد. مؤیدالاسلام، علاوه بر ارائه خبرهای متنوع اقتصادی، راهکارهایی برای پیشرفت اقتصادی ایران ارائه می نمود، از جمله: توسعه بنادر، عمران و آبادی مناطق تجاری و … .

در دوره مشروطه علاوه بر حبل المتین، بسیاری از نشریات بودند که به مسائل اقتصادی روز اشاره داشتند یا حداقل مشکلات اقتصادی دولت را به خوبی مورد بررسی قرار می دادند. در این روند، تجار ایرانی نیز نقش به سزایی داشتند، زیرا با حمایت مالی از روزنامه ها و نشریات در حقیقت، وظایف برخی از آنان را بر عهده گرفته بودند، از آن میان می توان به روزنامه اختر اشاره کرد که توسط تجار و بازرگانان به صورت غیرقانونی، وارد کشور می شد. و نقش فراوانی در تنویر افکار عمومی داشت. تجار با این سلسله اقدامات در حقیقت به دنبال استقرار دولتی مدرن برای نهادینه نمودن امنیت بودند تا در سایه آن، شرایط بهتری را برای امور تجاری خود ایجاد نمایند.

با وجود آن که تجار و بازرگانان در شکل گیری مطبوعات ایران نقش ویژه ای داشتند، اما ما نمی توانیم تا سال ۱۳۰۸ خورشیدی ـ که مجله اطاق تجارت دایر شد ـ برای مطبوعات تجاری جایگاه مستقلی قائل شویم، از این رو باید این سال را تاریخ دقیقی برای آغاز فعالیت رسمی مطبوعات مطبوعات تجاری بدانیم، هر چند پیش از این، نشریات فراوانی در موضوعات تجارت مطلب داشته اند را داشتیم و یا در میان آرشیوهای اسنادی کشور گزارش های وزارت مالیه را ـ از سال ۱۳۰۲ خ ـ مشاهده می کنیم، اما نمی توانیم برای آن ها ساختار و کارکردی همچون مجله اتاق تجارت قائل شویم، البته باید نخستین نشریه رسمی اتاق تجارت را ماهنامه راهنمای تجارت ایران به سردبیری فرخ دین پارسا دانست که از سال ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۸ خورشیدی منتشر می شد.

یکی از نکات حائز اهمیت آن است که هنوز فهرستی از مطبوعات تجاری کشور منتشر شده و مهم تر، آن که این موضوع، تاکنون بانی مشخصی نداشته است، به طوری که بسیاری از پژوهشگران را در تحقیقات اقتصادی با مشکلات فراوانی مواجه نموده است. این موضوع و هم زمان با یکصد و بیست و هفتمین سال تأسیس اتاق بازرگانی ایران (سال ۱۳۸۹) برای نخستین بار در زمان دکتر محمد نهاوندیان، رئیس دانشمند اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران، چندین همایش علمی برگزار شد و علاوه بر انتشار جزوات، کتاب ها و مقالات متعدد، یکی از مهم ترین مطبوعات تجاری کشورمان در لوح فشرده منتشر شد که مورد استقبال پژوهشگران در عرصه تاریخ تجارت قرار گرفت. این اقدامات از آن رو مهم است که بدون شناخت گذشته، هیچ گاه نمی توان حال و آینده ای روشن ساخت. دکتر نهاوندیان طی مصاحبه ای که در پاییز سال گذشته با نگارنده این سطور داشتند، این چنین به اهمیت این موضوع اشاره نمودند که: ما روی تاریخ خیلی کار کردیم، روی اقتصاد هم تا حدودی کار کردیم، اما روی تاریخ اقتصادی ایران خیلی کم کار شده است. این مایه خرسندی نیست که هنوز هم ما اگر بخواهیم کتابی معرفی کنیم برای تاریخ اقتصادی ایران باید کتاب چارلز عیسوی را به عنوان منبع معرفی کنیم و مطالعاتی که داریم، مطالعات برهه ای و مقطعی است در تاریخ  اقتصادی ایران. جای یک پروژه عظیم مطالعه تاریخ اقتصادی [در] ایران خالی است.

ایشان در جای دیگر از این مصاحبه خود تأکید داشتند: هر ملتی که آگاهی نسبت به گذشته خود داشته باشد، آینده را تسخیر کرده می کند.

بی گمان، وضعیت پژوهش در عرصه تاریخ اقتصادی کشورمان، نگران کننده است. این موضوع در بین پایان نامه های دانشجویی و پروژه های تحقیقاتی جایگاهی ندارد، تنها برخی نوشته های پراکنده به چشم می خورد که آن ها هم به دلایل مختلف، هیچ گاه به مرحله انتشار نمی رسد، مهم ترین این دلایل عدم دسترسی به اسناد و منابع دسته اول است، به عنوان مثال اگر یک دانشجو یا پژوهشگر بخواهد در مورد اوضاع اقتصادی در دوره پهلوی اول، اقدام به نگارش پایان نامه یا مقاله نیازمند دسترسی به دو گروه از منابع است، نخست اسناد، دوم مطبوعات. اگر پژوهشگر بتواند از سد عظیم اسناد بگذرد و اسناد قابل توجهی هم به دست آورد، با مشکل دسترسی به مطبوعت مواجه خواهد شد، چرا که نشریات تاریخی ما در آرشیوهای کشور پراکنده است، برخی در کتابخانه مجلس، برخی در کتابخانه آستان قدس رضوی، بخشی دیگر در دانشگاه های تهران و امیرکبیر و چندین آرشیو دولتی و خصوصی. از سوی دیگر، بسیاری از این نشریات، هنوز فهرست بندی و شناسایی نشده اند، از این رو دسترسی محققان به آن ها غیرممکن است، پس بی گمان تهیه فهرستی از این نشریات در آرشیوهای کشور و انتشار آن ها کاری بس سترگ و کمکی است به روشن نمودن نقاط تاریک تاریخ تجارت کشورمان. انتشار نخستین لوح مطبوعات تجاری ، یعنی مجله اتاق تجارت، تجربه ای بی بدیل بود که با ابتکار اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران و همکاری چند موسسه، از جمله آرشیو مجلس شورای اسلامی محقق شد. به نظر لازم باشد این سلسله اقدامات با سرعت بیشتری، ادامه یابد، به ویژه آن که در بین مطبوعات تجاری اطلاعاتی موجود است که در هیچ یک از اسناد به جای مانده از تاریخ معاصر کشورمان در حوزه تجارت وجود ندارد، در نتیجه به پیشنهاد نگارنده و موافقت جناب آقای دکتر نهاوندی مقرر شد طی یک پروژه تحقیقاتی، مجموعه نشریات اقتصادی تاریخ کشورمان در یک صد ساله اخیر مورد بررسی قرار گیرد و پس از استخراج اسامی آن ها و تهیه شیوه نامه ای مبنی بر تعریف مطبوعات تجاری و اقتصادی، نسخه های پراکنده این نشریات جمع آوری، اسکن و در نهایت به صورت لوح فشرده در اختیار جامعه علمی کشور قرار گیرد. در مرحله نخست این طرح ، مطبوعات دوره پهلوی اول از سال های ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰ خورشیدی شناسایی و اکنون در حال اسکن شدن است. پژوهشگران تاریخی، امید بسیار دارند که این سلسله اقدامات به طور منظم و هدفمند تداوم یابد. بدون شک، انتشار این مجموعه منابع ـ که می توان عنوان نایاب  و کمیاب را بر آن ها اطلاق کرد ـ علاوه بر خوشحالی جامعه تجار و بازرگانان، شور و شعف استادان و دانشجویانی را به همراه خواهد داشت که به دنبال انجام تحقیقات در این حوزه هستند. این اقدام ، مزایای دیگری هم به دنبال خواهد داشت که عبارتند از:

ـ حفظ نشریات کشور از خطر مفقود، معیوب یا از دسترس خارج شدن می شود.

ـ سبب صرفه جویی در وقت و هزینه محققان می گردد.

ـ سبب انتشار مقالت، پایان نامه ها و منشورات جدیدی در این عرصه خواهد شد.

ـ علاوه بر تاثیر فراوان در تولید علم سبب سندیت بیشتر آثاری می شود که بعد از این، منتشر خواهند شد.

ـ در نگاه کلی تر، این شوق را به وجود می آورد که مجموعه های علمی دیگری، به ویژه در حوزه های حقوق، فرهنگ و … انتشار یابد.

امیدواریم دیگر ارگان های دولتی مرتبط با این رشته علاقمند شوند مطبوعات منحصر به فرد و مختص خود را جمع آوری و منتشر نمایند. تاریخ نه مایه سرگرمی، بلکه نوعی پل ارتباطی میان نسل های متوالی بشر برای دستیابی به تجربه ها و اندوخته های پیشینیان است. مطالعه تطبیقی و تحلیلی تمدن های گوناگون، کوشش برای یافتن رابطه ای علّی میان حوادث زنجیره ای تاریخ و دقت در آن چه بر انسان ها رفته است، سرمایه مناسبی است که انسان را در پی ریزی یک زندگی سالم و خردمندانه یاری می رساند.

در نگاهی کلی تر باید بپذیریم زندگی انسان ها در اعصار مختلف، مانند حلقه های یک زنجیره است که با یکدیگر بستگی و ارتباط دارند، در نتیجه زندگی مردم یک عصر از زندگی گذشتگان و آیندگان جدا نیست، از این رو برای جستجو در دلایل خ