ناقد: ططری،علی؛

(۲ صفحه – از ۱۰۶ تا ۱۰۷)

گردآورنده: سیدصادق حسینی اشکوری، بازنویسی: گروه علمی مجمع ذخائر اسلامی، زیرنظر: اداره کل موقوفات و امور خیریه استان اصفهان؛ ۲ مجلد،

چاپ اول: ۱۳۸۷؛ تعداد صفحات: ۵۰۰+۵۱۶

اشاره:

وقف که از آن به عنوان یکی از مهم ترین مقوله های فرهنگی و تمدنی در مشرق زمین یاد شده در تعریف عمومی مقدار مالی است که فرد یا افراد به انتخاب خود از مالکیت مجازیشان خارج می کنند و به مالکیت حقیقی آن، یعنی خداوند متعال برمی گردانند، تا مورد استفاده عموم قرار گیرند.

وقف منحصر به فرهنگ اسلامی نیست، بلکه زردتشتیان، مسیحیان، و کایمیان و … نیز در آیین خود نوعی وقف دارند و حتی بسیاری از مراکز و بنیادهای فرهنگی و تحقیقاتی در دنیای اموز از طریق نوعی وقف اداره می شوند. اما در اسلام و ایران، وقف پیشینه ای دیرینه دارد. دوره ی اموی و به طور مشخص در دوره ی هشام بن عبدالملک، دیوانی خاص برای وقف به وجود آمد که در رأس آن، صدرالوقوف قرار داشت. این نهاد در دوران مختلف فراز و فودهای بسیار تجربه کرد و تا به امروز به حیات خود ادامه داده است. اما موضوع بحث ما بررسی تاریخچه وقف نیست؛ بلکه در این مجال سعی شده است یکی از مجموعه های اسنادی که با موضوع وقفنامه ها توسط مجمع ذخائر اسلامی به چاپ رسیده است، معرفی و بررسی شود. گفتنی است که تا کنون از این قلم دو مجموعه از آثار اسنادی منتشره توسط مجمع ذخائر اسلامی به خوانندگان محترم کتاب ماه تاریخ و جغرافیا معرفی شده است و اکنون به یکی از تازه های نشر آن مجمع با نام «استاد موقوفات اصفهان» پرداخته می شود.

کتاب دو جلدی «اسناد موقوفات اصفهان»، بخشی از پروژه ای پژوهشی است که قصد دارد ۸۰۰ سند مربوط به موقوفات اصفهان از عصر صفوی تا کنون ـ که دوره ای ۵۰۰ ساله از تاریخ ایران را پوشش می دهد ـ به چاپ برساند. این طرح، ۱۲ جلد کتاب حاوی متون بازخوانی شده اسناد وقف و ۲ جلد فهارس علمی آن را شامل می شود. مقرر است که جلدهای دیگر این مجموعه نیز تا شش ماه آینده چاپ شود که اکنون ۲ جلد نخست منتشر شده آن مورد بررسی قرار می گیرد.

بررسی کتاب

در مقدمه ی دفتر اول «اسناد موقوفات اصفهان» هرچند اشاراتی به نحوه ی چینش اسناد و مشکلات تحقیق و روش جمع آوری، تدوین و انتشار اسناد آمده است اما شایسته بود، که در مبحثی اجمالی اهمیت و اهداف پروژه انتشار «اسناد موقوفات اصفهان» مدنظر قرار می گرفت.

هرچند سید صادق اشکوری، سرپرست علمی، در مصاحبه ی با سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، درباره ی اهداف گفته است: «هدف اصلی این طرح حفظ و نگهداری میراث اسناد، دسترسی آسان تر به آن ها و هویت بخشی به موقوفات شیعی است و این طرح از جهات گوناگون اهمیت دارد:

۱ـ زنده نگه داشتن نام و یاد واقفان و سپاسگزاری از آن ها؛

۲ـ تشویق مردم به وقف؛

۳ـ بررسی تاریخچه وقف؛

۴ـ بررسی اصطلاحات و عبارت وقف؛

۵ـ بررسی مسائل فقهی و حقوقی قف؛

۶ـ بررسی ادبیات وقف نامه و سیر نزولی آن از لحاظ کیفیت و محتوای وقف ها از دوره ی صفویه تاکنون؛

۷ـ کشف مبهمات تاریخی و جغرافیایی از جمله صدها مکان که فقط از طریق وقف نامه ها و اسناد مشابه می توان نام های آن ها را رصد نمود.»[۱]

بنابراین، بهتر بود مراتب فوق در مقدمه ی جلد نخست، «اسناد موقوفات اصفهان» و قدری مفصل تر ارائه می شد تا خواننده با اهمیت انتشار مجموعه ی فوق بیشتر آشنا شود. هم چنین لازم بود که در ابتدای این جلد، به ویژه از آن جهت که مجموعه ی ۱۴ جلدی است، علاوه بر موارد مذکور، مقدمه ای مفصل و علمی تر به پیوست می آمد و در فرازهایی هرچند کوتاه هدف از انتشار، طرح و بیان مسأله و پیسینه ی تحقیق مورد بررسی قرار می گرفت.

موضوع قابل توجه دیگر آن که، ترتیب و تنظیم نشر اسناد به لحاظ تاریخی رعایت نشده است. هرچند اشکوری در مقدمه ی کتاب در توضیح این شیوه ی کار دلایلی را بیان کرده است[۲]، اما تا حد امکان باید سعی می کرد اسناد به لحاظ تاریخی تفکیک و ترتیب انتشار داده می شد، این امر از چند جهت مفید بود: «نخست آن که، همان گونه که اشاره شد، اسناد موقوفات اصفهان دوره ای ۵۰۰ ساله را دربر می گیرد، در این مدت زمان، سلسله های صفوی، افشاریه، زندیه، قاجار و پهلوی در رأس قدرت بوده اند، اگر اسناد به ترتیب این سلسله ها و حتی آن تنظیم می شد، بی گمان کاربردی تر می گردید و به بیانی معرف سیر تطور و تحول اسناد موقوفات می بود.

دوم این که، برای مراجعان، رجوع به اسناد مورد نظر آسان تر می نمود. به طور مثال، پژوهشگر خواستار موقوفات دوره ی زندیه باید تمام مجلدات را تورق کند تا به منظور خود دست یابد. هرچند استفاده از فهارس قدری به او کمک می کند، اما کافی نیست.

سوم آن که، پراکندگی تاریخی اسناد جز ایجاد تشویش در ذهن و خاطرخواننده و محقق، او را در پیگیری موضوع اسناد که دربردارنده ی حوادث و وقایع خاص اجتماعی، سیاسی و … است، نیز دچار سردرگمی می کند و در این روند، چه بسا اسنادی از نگاه محقق افتاده و یا دور گردد. بدین ترتیب، هدف تدوین گر، که همانا کاربرد تحقیقی از اسناد است، به تعویق و یا در مواردی محقق نخواهد شد.

اما کتاب «اسناد موقوفات اصفهان» مزیت هایی نیز دربردارد. از ویژگی های کلی آثار منتشر شدع توسط مجمع ذخایر اسلامی قم، انتشار تصویر اسناد به همراه متن متن استنساخ شده اسناد است. این امر، علاوه بر ارتقای جنبه ی علمی کتاب، به لحاظ آموزشی نیز مفید به فایده است. زیرا بیشتر اسناد حاوی کلمات دشوار عربی و حتی فارسی، افتادگی ها و خط ناخوانا است که بازخوانی اسناد را با مشکل مواجه می کند و در نتیجه ی این شیوه، پژوهش منتشره به لحاظ علمی کاربردی شده است.

این اسناد در دوره ی تاریخی ۵۰۰ ساله نگارش یافته است که می توان از چشم انداز آن نحوه ی کتابت اسناد موقوفات در دوره های مختلف تاریخی کشورمان را به نظاره نشست و از طرفی با دسترسی پژوهشگران اسناد، نکات تاریک تاریخ کشورمان شناسایی خواهد شد.

به لحاظ علمی نیز، «اسناد موقوفات اصفهان» جایگاهی بارز دارد، به ویژه آن که در طول چند سال گذشته بسیاری از پژوهش ها و پایان نامه های دانشگاهی به سمت مسأله ی وقف معطوف شده است و اسناد مذکور به عنوان شالوده ی پژوهش های فوق، می تواند کمک شایانی باشد به پژوهشگران این عرصه تا با رجوع به کتاب، به غنای پژوهش خود بیفزایند.

در دفتر اول ۷۶ سند گرد آمده است که از مهم ترین وقفنامه های آن می توان به موارد زیر اشاره نمود:

کارخانه صابون پزی و املاک و مالکین محله ی بسته و رنوسفادران، کاروانسرا و دکاکین محله یسنگ سیاه، مزرعه ی قلعه خان و حسن آباد قهاب، دکاکین و خانات منارکله اصفهان و دکاکین و تیمچه پشت مدرسه جده ی کوچک، خانه حسینیه مسجد جامع اصفهان، باغات قریه ی ماران برزون، باغ و دکاکین سنگ بست چهار باغ صدر، آب و املاک سونقان خوانسار، مسجد امام جعفر صادق(ع)، مزارع، املاک و باغات محال اردستان و غیره، باغ جنب مسجد جامع عباسی، باغ دلگشا، دکان و کاروانسرای خیابان شاهپور، تیمچه و دکاکین بخش ۳ اصفهان، خانه کوچه صراف ها در محله چماقیه، موقوفه مسجد حاج نائب: تیمچه کوی طوقچی، دکاکین محله ی درب جدید عباسی بازارچه دروازه نو و …

از مهم ترین اسناد دفتر دوم نیز می توان این موارد را برشمرد:

مزارع محال ارجستان، املاک درب مسجد جامع و صحراء اسفرایز و غیره، باغات محله شمس آباد، مدرسه ی حسینیه و باغات و املاک اردستن و غیره، باغ صحرا در محلّه رامیان، موقوفه امان زاده شزیف النجان: ملک زارعی، صحرا و مزرعه ی سود آباد املاک و رقبات ده گانه ی بیدآباد، موقوفه مسجد جامع قریه ی خوزان: خانه و دکان و اثاث البیت و کارخانه، مزرعه، باغ و کاروانسرای قلعه شور، مزرعه ی قلعه خان و حسن آبد قهاب، آب و املاک زارع آباد، رقبات ابرقو، صالح آباد، مجدآباد، نوک آباد و غیره، باغ محله ی جوباره و مسینه آلات، دکان میدان قدیم اصفهان، دکان شارع طوقچی و خانه ی محله ی جوباره، دکاکین صباغی و علافی محله ی طوقچی با بعضی لوازمات آن ها، باغ محله جوباره و دکاکین سربازار غار و تیمچه عطائی ها و غیره، حمام محله ی درب بابا قاسم اصفهان و … اسناد این کتاب شامل ۷۵ وقف نامه است.

[۱] .            www.mjlislhb.com

[۲] . «گرچه تمایل داشتیم اسناد به ترتیب تاریخی مرتب شوند ولی این کار بسیار مشکل بود چون:

۱ـ بعضی از اسناد فاقد تاریخ بودند. ۲ـ بعضی از اسناد دو تاریخ داشتند یعنی مثلاً اصل موقوفه در یک تاریخ وقف شده بود و پس از یک قرن دوباره وقف گشته بود. با چینش سند در تاریخ پیشین و پسین، تاریخ دیگر مورد غفلت واقع شد. ۳ـ تاریخ بعضی از اسناد به علت پارگی و فرسودگی قابل قرائت   نبود. ۴ـ در حجم گسترده یعنی حدود ۸۰۰ سند، تنظیم تاریخی قبل از بازخوانی مشکل بود، و پس از بازخوانی نیز نیاز به تقدیم و تأخیر فراوان داشت که خوف از اشتباه و جابجا شدن اسناد، زیاد بود.»

(اسناد موقوفات اصفهان، ج۱، به سرپرستی سیدصادق حسینی اشکوری (قم؛ مجمع ذخائر اسلامی، ۱۳۸۷)، ص۱۱ و ۱۲٫)

tele-nt

این خبر را به اشتراک بگذارید :