علی ططری

 بااین‌حال حتی تا قرن‌ها بعد این طبقات میزان مشارکت کمی در اداره کشور داشتند. در حقیقت آن‌ها در زمره طبقات متوسط جامعه به شمار می‌آمدند. هرچند که رشد سریع تجارت و شهرنشینی در شکل‌گیری نقش این طبقه در سطوح مختلف بارز بود اما تمام این نتایج به‌اندازه‌ای تغییر ایجاد نکرد که به تجار جایگاه یک قدرت درجه اول را در جامعه بدهد. از نگاهی دیگر حکومت‌های بوروکراتیک پادشاهی و آریستوکراسی نظامی و دینی توانستند استیلای خود را بر تجار حفظ کنند اما تجار به‌مرور از طریق گسترش بوروکراسی توانستند در ساختار حکومت به کار گرفته شوند.

در اروپای قرن هجدهم به‌تدریج بازرگانان و تجار خود را تا حد یک طبقه موفق و تاثیرگذار نمایان ساختند. آن‌ها توانستند به‌ویژه در کشورهایی مثل بریتانیا در مجالس اعیان و اشراف نفوذ کنند، همچنین خود را به‌عنوان یک طبقه تاثیرگذار به حاکمان سیاسی بقبولانند و وارد عرصه‌های سیاست کلان شوند. ازاین‌رو به نظر می‌رسد در ممالک متمدن مغرب‌زمین نیز طبقه تجار با تأخیر وارد عرصه سیاست‌گذاری شدند. البته حضور و تأثیر آن‌ها بیشتر مرهون پیشرفت دموکراسی و به‌ویژه استقرار نهاد پارلمان و قانون‌گذاری بود که از ضرورت‌های ایجاد و بنیان این نهاد حضور حداکثری مردم و تمام طبقات اجتماعی بود که با رونق صنعت و تجارت از قرن هجدهم میلادی نقش بازرگانان بیش‌ازپیش بارز شد.

مصادف با این تحولات، ایران دوره قاجار نوعی از رخوت و پریشانی در تمام عرصه‌ها را تجربه می‌کرد. جنگ‌های دوگانه ایران و روس علاوه بر اینکه اعتبار منطقه‌ای ایران را تا حد قابل‌توجهی تضعیف کرده بود، باعث سرخوردگی روانی طبقات مؤثر جامعه نیز شده بود.

با پیگیری این روند شاهد هستیم در دوره میانه و اواخر قاجار نوعی قشربندی اجتماعی در ایران در حال شکل‌گیری است. از سوی دیگر در دستگاه اداری و حکومتی هم تحولاتی در حال انجام بود. به نظر می‌رسد بخشی از این اقدامات و تحولات پاسخ به ضعف‌ها و شکست‌های دهه‌های پیشین بود. جامعه آن روز ایران آرام‌آرام در مسیر تحولات درونی گام برمی‌داشت، درصورتی‌که جهان شاهد تحولات سریع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بود. رشد روزافزون صنعت و تجارت، رونق بازار کسب‌وکار در غرب و نیازهای روزافزون به مواد اولیه و بازار مصرف کالاهای غربی سبب ارتباطات بیشتر و بیشتر می‌شد.

به‌ویژه در ایران عصر ناصری (۱۲۶۳- ۱۳۱۳ ق) مسافرت‌های خارجی شاه سبب آشنایی او با تحولات غربی و سرآغاز یک سری از تغییرات نه‌چندان جدی و مداوم اما مایه تغییرات آینده شد. ازجمله اقدامات مهم ناصرالدین‌شاه ایجاد وزارت‌خانه‌های جدید بود و همچنین مجلس دارالشورای کبری که از سال ۱۲۸۹ قمری و با مشاوره و مباشرت میرزا حسین‌خان سپهسالار صدراعظم روشنفکر قاجار عملی شد. سپهسالار نُه وزارت‌خانه تشکیل داد که در میان این وزارت‌خانه‌ها برای نخستین‌بار نام وزارت تجارت و زراعت به چشم می‌خورد. تجار هرچند در آن دوره تجربه تلخی را با این وزارت‌خانه سپری کردند و برخی وزرا تحت لوای وزرای تجارت و زراعت دست به اقداماتی نسنجیده و غیرکارشناسی زدند و حتی باعث اعتراض تجار به شاه شدند، اما این اقدام نشان از توجه حکومت به عرصه اقتصاد، بازار و تجارت داشت.

جالب است که همین نابسامانی‌ها و تصمیمات غیرکارشناسی وزارت تجارت و زراعت که موجب بروز اعتراضات جدی از سوی تجار شده بود باعث شکل‌گیری اتحادیه‌ای از تجار پایتخت در برابر تصمیمات ناعادلانه حکومت شد. تجار تلاش داشتند در حوزه‌های گوناگون اقتصادی و مداخله در امور سیاسی نظیر جنبش تنباکو و مشروطیت و تلاش در ایجاد پایگاه طبقاتی مؤثر برای خود زمینه‌های بروز جدی‌تر خود را مهیا کنند.

ازاین‌رو در این دوره حاج محمدحسن امین‌الضرب از تجار بزرگ پایتخت با همراهی تعداد دیگری از بازرگانان درصدد مقابله با دستورها و اقدامات حکومتی به‌ویژه وزارت تجارت و زراعت برآمدند. آن‌ها سپس به دنبال تأسیس شورایی برآمدند که فقط بازرگانان در آن عضویت داشته باشند. به نظر می‌رسد این تشکل عمدتاً به دنبال حمایت از منافع صنفی تجار در برابر هر تهدید خارجی و داخلی بود. این اتفاق در حقیقت اعلام موجودیت بخش خصوصی بود و همراه با پیشنهادهایی برای اصلاح و رونق در بخش اقتصادی ازجمله تأسیس بانک ملی، احداث کارخانه‌جات و ایجاد سازمان‌هایی برای نظارت بر کیفیت کالاهای صادراتی که این نوع پیشنهادها تا آن روز در تاریخ اقتصادی کشورمان بی‌نظیر بود. به‌عبارت‌دیگر آن‌ها به دنبال استانداردسازی در تمام حوزه‌های تجارت بودند. ناصرالدین‌شاه، شاه وقت نیز با بررسی تمام جوانب حضور این شورا در عرصه اقتصاد و سیاست آن روز ایران و اینکه آیا برای قدرت او تهدید هست یا نه، نهایتاً حضور این مجمع را بی‌ضرر دانست و در تاریخ ۱۲ شوال ۱۳۰۱ مصادف با ۱۴ مرداد ۱۲۶۳ دستور تشکیل آن شورا را در پایتخت و در سایر شهرها صادر کرد.

این تاریخ سرآغاز تشکیل اتاق تجارت و یا پارلمان بخش خصوصی شد. از آن روز تا به امروز نزدیک به یک‌صد و سی‌وسه سال می‌گذرد. از روزی که تجار به‌عنوان یک طبقه مؤثر مطرح شد هرچند این مجموعه اقدامات در گام‌های نخست چندان با اقبال و موفقیت همراه نبود، اما خود سرآغاز رشته‌ای از تحولات به سود منافع تجار و بازرگانان شد و تلاش جدی برای تغییر شرایط و رسیدن به وضعیتی که امنیت سرمایه ایشان تا حد ممکن حفظ و تضمین شود.

اما با انقلاب مشروطیت حیات جدیدی برای طبقه تجار رقم خورد به‌ویژه در ابعاد جدید که تا آن دوره کمتر بدان توجه شده بود، نظیر آگاهی تجار از اوضاع بین‌الملل، اطلاع از روش‌های مناسب تجارت در عرصه بین‌المللی، آشنایی با تحولات سیاسی و فرهنگی دنیای آن روز و آخرین اختراعات و اکتشافات عرصه علمی.

مجلس اول اوج ظهور و بروز طبقه تجار در عرصه سیاسی و اقتصادی ایران بود به‌طوری‌که بعد از مبارزات نفس‌گیر دوران انقلاب مشروطیت و تحصن‌ها و منازعات بی‌سابقه از جنبش تنباکو که تا آن دوران سابقه داشت منجر شد تجار علاوه بر اینکه در تمام مراحل شکل‌گیری انقلاب مشروطه نقش بسیار حیاتی ایفا کنند در استقرار پارلمان و نهاد قانون‌گذاری نیز فصلی بی‌بدیل را از خود به یادگار گذارند.

در مجلس اول اکثریت نمایندگان را تجار و اصناف تشکیل می‌دادند، این نشان از این واقعیت هم داشت که در تدوین نظام‌نامه انتخابات تجار مؤثر بوده‌اند و این نقش را در تدوین قانون اساسی نیز پیگیری کردند و در مجلس اول نیز به سبب اینکه نهادی قانون‌گذار و نیز مؤسس بود آن‌ها توانستند نقش بارزی را در سنگ بنای پارلمان ایران ایفا کنند. ایجاد کمیسیون مالیه مجلس اول، تنظیم دفاتر بودجه و دخل‌وخرج مملکتی، فکر تأسیس دیوان محاسبات، نظارت‌های مالی بر وضعیت دربار و دولت، مخالفت با اخذ وام از قوای بیگانه روس و انگلیس و ده‌ها اقدام دیگر از مهم‌ترین اقدامات نخستین مجلس شورا بود که با مشارکت مستقیم تجار و اصناف مؤثر این دوره مجلس امکان‌پذیر شد. این نکته حائز اهمیت است که نخستین رئیس مجلس خود در حوزه صنعت فعال بود. صنیع‌الدوله فردی آشنا با تحولات آن روز دنیای غرب و کسی که در راه‌اندازی برخی ماشین‌آلات صنعتی جدید نظیر ریسندگی و بافندگی نقش مؤثر داشت، بر کرسی ریاست این مجلس تکیه زد.

بعدها با تأسیس اتاق تجارت در دوره پهلوی اول به سال ۱۳۰۵ خورشیدی و راه‌اندازی مجله اتاق تجارت به سال ۱۳۰۸ فعالیت‌های تجار روزبه‌روز وسعت و جدیت بیشتری یافت.

علاوه بر ظهور و بروز تجار و بازرگانان در عرصه اقتصادی ایران این نکته حائز اهمیت است که ظهور این قشر خود نشانی از تحول دموکراسی‌خواهی در بدنه اجتماعی ایران بود. تجار طبقه‌ای مؤثر و تاثیرگذار در طول تاریخ ایران بودند که فرصت بالندگی و مشارکت مدنی ایشان با تأسیس نهاد پارلمان و برگزاری انتخابات نهادینه شد.

منبع: آینده نگر