اگر بخواهیم نگرش مردم را در ارتباط با کودتای ۲۸ مرداد بدانیم مسلما این نگرش به طبقه اجتماعی، پایگاه فکری و ایدئولوژیکی مردم بستگی دارد؛ به عنوان مثال اگر بخواهیم کودتایی چون کودتای ۲۸ مرداد و سرنگونی دولت مصدق را بررسی کنیم بی شک مردم از آن موضوع به عنوان یک کودتای سیاه یاد می کنند و بیشتر ایرانیان با توجه به فکر ملی و مذهبی به این داستان خوشبین نیستند.

حتی برخی سلطنت طلب ها از این کودتا بخوبی سخن نمی گویند. برخلاف این‌که بعد از سال ،۳۲ حکومت پهلوی بسیار تلاش کرد این موضوع را روتوش کند و از آن به عنوان جهش و جنبش یادکند، اما خوشبختانه بعدها با انتشار اسنادی علیه بیگانگان، واقعیت به وقوع پیوستن یک کودتا بر مردم اثبات شد.

آمریکایی ها با انتشار مجموعه ای مبنی بر دفتر مورخین قضاوت امور خارجه، نقش محوری خود و انگلیس را در سرنگونی دولت مصدق فاش کردند.

اسناد و منابع تاریخی نشان می دهد کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی در ایران اگر چه در کشور نیز زمینه هایی داشت، اما دولت های انگلیس و آمریکا به صورت مستقیم در آن نقش داشتند، زیرا در اسفند ۱۳۲۹ خورشیدی و با تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت، انگلیس تلاش کرد منافع از دست رفته خود را دوباره به دست آورد. به همین دلیل به فعالیت گسترده در داخل و خارج ایران برای مهار جنبش ملی نفت و جلوگیری از اجرای صحیح آن پرداخت.

از تبعات جنگ جهانی دوم، بروز جنگ سرد و رقابت تنگاتنگ روسیه و آمریکا در جهان به هر قیمت و هزینه‌ای بود. فعالیت نیروهای شوروی در ایران و بویژه نیروی مردمی آنها یعنی حزب توده باعث تحریک شدید آمریکایی‌ها شد و سیاست‌های آنان در ایران را تحت‌تاثیر قرار داد. امروز با توجه به اسناد بازیابی شده دانسته‌ایم ترس از نفوذ اتحاد جماهیر شوروی در ایران و همچنین عوامل دیگری همچون ذخایر نفتی ایران باعث حضور و نفوذ آمریکایی‌ها در ایران شد.

طی سالیان گذشته با انتشار اسناد وزارت خارجه آمریکا، نقش این دولت را از یک میانجی به محور سرنگونی دولت دکتر مصدق حتمی و غیر قابل انکار کرد. وقتی وزارت خارجه آمریکا اسناد روابط خارجی خود بین سال‌های ۱۹۵۲ تا ۱۹۵۴ را منتشر کرد اسنادی دال بر محوریت آمریکا در سرنگونی دولت مردمی دکتر مصدق میان آنها نبود، بلکه برداشت عمومی از این اسناد همان نقش واسطه‌گری آمریکا مستفاد می‌شد. اما با انتشار متمم این دفتر به سال ۲۰۱۷، جزئیات تازه‌ای از دخالت مؤثر سازمان سیا و دولت آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ایران به دست آمد. طبق مستندات ارائه شده در این اسناد، تصور میانجیگری دولت وقت آمریکا به سمت حقیقتی تغییر جهت داد که بر نقش آن دولت به‌عنوان محور اصلی برانداز درکودتای ۲۸ مرداد تأکید دارد.

علی ططری
رئیس مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی