دکتر علی ططری

استاد تاریخ دانشگاه خوارزمی

بی‌گمان جایگاه مطبوعات در پژوهش‌های علمی تاریخ معاصر کشورمان بر همگان شناخته شده است، طوری که کمتر پژوهشی می‌تواند بدون استفاده از این منابع و ارجاع به آنها کامل و مستند باشد. تاریخ مطبوعات کشورمان با فراز و نشیب‌های فراوانی مانند سانسور، دستگیری، ارعاب و… روبه‌رو بوده اما هیچ‌گاه کارکرد خود را از دست نداده و حتی در بیشتر مواقع، این محدودیت‌ها باعث پیشرفت آن شده است. در این میان، مطبوعات تجاری، جایگاه ویژه‌ای دارند و شاید عمری به درازای تاریخ مشروطه داشته باشند، چراکه در اغلب مطبوعات دوره مشروطه، شاهد درج مقالات تجاری و اساسا اقتصادی هستیم که بیانگر توجه نویسندگان و مدیران آنها به تحولات اقتصادی است.

در بین نشریات غیرتجاری کشورمان هم می‌توان مطالب فراوانی از مسائل اقتصادی و تجاری یافت، از آن میان می‌توان به نشریه «حبل‌المتین» کلکته به مدیریت مویدالاسلام اشاره کرد. او که تجارت را مقوله‌ای مهم در پیشرفت و استقلال کشور می‌دانست به شیوه‌های مختلف سعی می‌کرد در نشریه خود به موضوع تجارت بپردازد. همچنین به سبب احاطه بر مسائل آن روز دنیا می‌دانست که آگاهی‌های اقتصادی مردم، کلیدی برای پیشرفت کشور باشد. مویدالاسلام، علاوه بر ارائه خبرهای متنوع اقتصادی، راهکارهایی برای پیشرفت اقتصادی ایران ارائه می‌کرد، از جمله: توسعه بنادر، عمران و آبادی مناطق تجاری و…

در دوره مشروطه علاوه بر حبل‌المتین، بسیاری از نشریات بودند که به مسائل اقتصادی روز اشاره داشتند یا حداقل مشکلات اقتصادی دولت را به خوبی مورد بررسی قرار می‌دادند. در این روند، تجار ایرانی نیز نقش بسزایی داشتند، زیرا با حمایت مالی از روزنامه‌ها و نشریات در حقیقت، وظایف برخی از آنان را بر عهده گرفته بودند، از آن میان می‌توان به روزنامه «اختر» اشاره کرد که توسط تجار و بازرگانان به‌صورت غیرقانونی، وارد کشور می‌شد و نقش فراوانی در تنویر افکار عمومی داشت. تجار با این سلسله اقدامات در حقیقت به‌دنبال استقرار دولتی مدرن برای نهادینه کردن امنیت بودند تا در سایه آن، شرایط بهتری را برای امور تجاری خود ایجاد کنند.

با وجود آنکه تجار و بازرگانان در شکل‌گیری مطبوعات ایران نقش ویژه‌ای داشتند، اما ما نمی‌توانیم تا سال ۱۳۰۸ خورشیدی- که مجله «اتاق تجارت» دایر شد- برای مطبوعات تجاری جایگاه مستقلی قائل شویم، از این رو باید این سال را تاریخ دقیقی برای آغاز فعالیت رسمی مطبوعات تجاری بدانیم، هر چند پیش از این، نشریات فراوانی که در موضوعات تجارت مطلب داشته‌اند را داشتیم یا در میان آرشیوهای اسنادی کشور گزارش‌های وزارت مالیه را- از سال ۱۳۰۲خ- مشاهده می‌کنیم، اما نمی‌توانیم برای آنها ساختار و کارکردی همچون مجله اتاق تجارت قائل شویم، البته باید نخستین نشریه رسمی اتاق تجارت را ماهنامه «راهنمای تجارت ایران» به سردبیری فرخ دین پارسا دانست که از سال ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۸ خورشیدی منتشر می‌شد.

یکی از نکات حائز اهمیت آن است که هنوز فهرستی از مطبوعات تجاری کشور منتشر نشده و مهم‌تر آنکه این موضوع، تاکنون بانی مشخصی نداشته است، به‌طوری‌که بسیاری از پژوهشگران را در تحقیقات اقتصادی با مشکلات فراوانی مواجه کرده است. همزمان با یکصد و بیست و هفتمین سال تاسیس اتاق بازرگانی ایران (سال ۱۳۸۹) برای نخستین بار در زمان دکتر محمد نهاوندیان، رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران، چندین همایش علمی برگزار شد و علاوه بر انتشار جزوات، کتاب‌ها و مقالات متعدد، یکی از مهم‌ترین مطبوعات تجاری کشورمان در قالب لوح فشرده منتشر شد که مورد استقبال پژوهشگران در عرصه تاریخ تجارت قرار گرفت. این اقدامات از آن رو مهم است که بدون شناخت گذشته، هیچ گاه نمی‌توان حال و آینده‌ای روشن ساخت. دکتر نهاوندیان طی مصاحبه‌ای که در پاییز سال گذشته با نگارنده این سطور داشتند، اینچنین به اهمیت این موضوع اشاره کردند که ما روی تاریخ خیلی کار کردیم، روی اقتصاد هم تا حدودی کار کردیم، اما روی تاریخ اقتصادی ایران خیلی کم کار شده است. این مایه خرسندی نیست که هنوز هم ما اگر بخواهیم کتابی معرفی کنیم برای تاریخ اقتصادی ایران باید کتاب چارلز عیسوی را به‌عنوان منبع معرفی کنیم و مطالعاتی که داریم، مطالعات برهه‌ای و مقطعی است در تاریخ اقتصادی ایران. جای یک پروژه عظیم مطالعه تاریخ اقتصادی [در] ایران خالی است.

منبع: روزنامه دنیای اقتصاد