دکتر علی ططری پژوهشگر تاریخ اقتصادی انتشار مجلات تخصصی اقتصادی در ایران سابقه‌ای تقریبا ۱۰۰ ساله دارد. البته، سابقه انتشار مجله‌های مطالعات تاریخ اقتصادی در دنیا و مشخصا اروپا به سال‌های پایانی قرن نوزدهم باز می‌گردد. با این همه، ایرانیان نیز در این مسیر کم تجربه نیستند؛ تولد نشریات اقتصادی در آستانه سده چهاردهم خورشیدی اتفاق افتاد. هفته‌نامه و فصلنامه‌هایی همچون اقتصاد ایران، اقتصاد و علوم مالیه و اقتصاد بین سال‌های ۱۲۹۸ تا ۱۳۰۲ خورشیدی چاپ و منتشر شدند.

اما این امر مهم، کمتر مورد توجه قرار گرفته و البته از نقایص حوزه تاریخ‌نگاری اقتصادی به شمار می‌آید. امروزه در اغلب دانشگاه‌ها و دپارتمان‌های معتبر علوم انسانی دنیا به‌ویژه در کشورهای توسعه‌یافته، مقوله تاریخ اقتصادی گرایشی مستقل است و همسو با این مهم، هدایت و سیاست‌گذاری پژوهش‌ها و تحقیقات این حوزه نیز با نگرشی تخصصی و البته کاربردی همراه است که بی‌گمان حاصل تجارب، پژوهش‌ها و کار مداوم کارشناسی است.

به عبارت دیگر، به نظر می‌رسد آنان در دو طرف بازار عرضه و تقاضا موفق عمل کرده باشند به نحوی که محصولات تولیدی آنها در حوزه مطالعات بنیادی تاریخ اقتصادی علاوه بر اینکه کاربردی و بنابر نیازهای روز است، علاقه‌مندان و متقاضیان مشتاق فراوانی دارد. اگر ما در این فرآیند بتوانیم درست عمل کنیم یعنی در مسیری قرار بگیریم که حوزه مطالعات در تاریخ اقتصادی را همسو با دنیا، به موازات تقاضا تنظیم کنیم و اساسا در بازار فرهنگی این محصولات با شگردها و روش‌های مختلف تقاضا ایجاد کنیم، موفق شده‌ایم. به‌طوری که میزان موفقیت ما به شدت و ضعف این فرآیند وابسته است. همین جا لازم می‌دانم ابراز کنم که در این مسیر با روش‌های سنتی گذشته نمی‌توان حتی به مقصد نزدیک شد؛ آنچنان که تاکنون نیز شاهد آن بوده‌ایم، هنوز آثاری از پتروشفسکی، عیسوی، اشرف، همایون کاتوزیان و… تنها گزینه‌های مورد اتکای دانشجو و محقق است. این به آن معنی نیست که این آثار غیرعلمی است، باید پذیرفت که تاریخ نیز همچون دیگر علوم شاهد نوزایی است؛ روش تحقیق و تتبع در مطالعات تاریخی نیز پیشرفت کرده است. از تالیف برخی از این آثار، نزدیک به ۶۰ تا ۷۰ سال می‌گذرد، این در حالی است که تحولات در حوزه علوم مختلف به سرعت در حال انجام است. بنابراین در این راه ناهموار، تغییر و تحول اساسی ضروری است. بی‌گمان انتشار منابع دور از دسترس، اعم از اسناد، گزارش‌ها و نشریات نایاب به منظور سهولت دسترسی، یکی از راهکارهای کمک به انجام این تحول است. این موضوع را می‌توان در بررسی آثاری که به ویژه در حوزه مطالعات تاریخ اقتصادی طی سه دهه گذشته نوشته شده‌اند، پیگیری کرد؛ با مطالعه مقدمه یا پیش‌گفتار این آثار، نویسنده از دسترسی نداشتن به منابع و اسناد تحقیق گلایه دارد که دلایل آن هرچه باشد نهایتا منتهی به خلق آثار ضعیف علمی می‌شود؛ هرچند وجود ضعف نگاه علمی نیز مزید علت بوده است.

بسیار مفتخر و مسروریم که بار دیگر فرصتی دست داد تا در راه خدمت به میراث و تمدن پرارج و منزلت ایران‌زمین رهنمون شویم و حاصل تلاش شیرین چندساله خود را در اختیار علاقه‌مندان به تاریخ اقتصاد ایران زمین قرار دهیم. از این رو، در مجموعه حاضر نشریه بانک مرکزی -که بی‌شک از مهم‌ترین نشریات اقتصادی تاریخ معاصر است- پس از تلاش فراوان و البته با کمک چندین موسسه و مرکز پژوهشی و اسنادی به جامعه علمی تقدیم می‌شود.

از دلایل بارز انتخاب این نشریه آنکه، این مجله از معتبرترین نشریات اقتصادی بانکی ایران به‌شمار می‌آید که در یک دوره تاریخی به‌صورت منظم منتشر شده است. علاوه بر این، اطلاعاتی که این نشریه از اوضاع اقتصادی و معیشت یک دوره تقریبا ۱۷ساله به دست می‌دهد، بی‌نظیر است.

حال، در فرازی کوتاه، ویژگی‌های این نشریه معرفی می‌شود.

 مجله بانک مرکزی

با تصویب دو مجلس شورا و سنا و ابلاغیه قانون ۷ خرداد ۱۳۳۹، بانک مرکزی ایران تاسیس شد. با تولد بانک مرکزی بخشی از وظایف بانک ملی به بانک مرکزی محول شد، از جمله «اداره بررسی‌های اقتصادی و آماری». به این ترتیب با انتشار نخستین شماره نشریه بانک مرکزی در مهر ماه ۱۳۴۰، این وظیفه بانک مرکزی در نشریه مزبور انعکاس داده شد. این اتفاق از زوایای مختلفی قابل بررسی است: نخست آنکه، بررسی آمارهای اقتصادی و به ویژه شاخص‌های هزینه زندگی به‌صورت تخصصی انجام می‌شد. دوم آنکه، اکنون حوزه‌های آماری معیشت، اقتصادی، بازار و اعتبار مالی کشور یک متولی یافته بود و می‌توانست آمار دقیق‌تر و قابل اعتناتری ارائه دهد. این عوامل سبب شد که نشریه بانک مرکزی علاوه بر اینکه برای پژوهشگران تاریخ کاربردی باشد، در حوزه‌های دیگری نیز قابل استفاده شود؛ به‌ویژه پژوهشگران حوزه مسائل اجتماعی، اقتصاد، آمار، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، بانکداری و…. همچنین تاریخچه بانکداری نوین در ایران را نیز ترسیم می‌کند. از سوی دیگر، می‌توان انعکاس وظایفی که از همان ابتدا بر دوش بانک مرکزی نهاده شده بود و نیز بازخورد آن را در مجله بانک مرکزی جست‌وجو کرد؛ وظایفی همچون «اجرای سیاست پولی و اعتباری کشور، وضعیت نشر اسکناس و ضرب سکه، استخراج آمارهای گوناگون اقتصادی شامل شاخص‌های زندگی و معیشت مردم، حفظ ارزش پولی، نگهداری ذخایر طلا و ارز کشور».

نقش هدایتگری و سیاست‌گذاری پولی و اعتباری کشور در زیرمجموعه وظایف بانک مرکزی، جایگاه و اهمیت این موسسه مالی را مشخص می‌کرد که از این منظر انتشار مجله بانک مرکزی هم اهمیت خود را داشت. با بررسی فهرست مندرجات شماره نخستین مجله بانک مرکزی می‌توان با این رویکرد نشریه بیشتر آشنا شد.

 موضوعاتی از جمله «بانکداری در ایران، بخشنامه‌های شورای پول و اعتبار، آمار کل پول و سپرده‌ها و اعتبارات در ایران، آمار دریافت‌ها و پرداخت‌های ارزی کشور، شاخص هزینه زندگی در ایران، جدول شاخص هزینه زندگی در ایران، نرخ رسمی تنزل در بانک‌های مرکزی کشورهای جهان» و… هرچند مهم‌ترین مطلب آماری مجله، گزارش شاخص قیمت‌ها بود که البته پیش از این در مجله بانک ملی منتشر می‌شد؛ اما از سال ۱۳۴۰ خورشیدی نشریه بانک مرکزی، فضای جدید مطالعات اقتصادی را ترسیم کرد؛ نشر آمار و اطلاعات از بخش‌های کمتر دیده شده، البته با نگاه تخصصی‌تر و ژرف‌تر که مکمل مجموعه منابع تاریخ اقتصادی شد. نام گردانندگان این نشریه نیز همچون مجله بانک ملی در شماره‌های نخستین مجله نیامده است.

از ویژگی‌های جالب توجه مجله بانک مرکزی یکی آنکه، در برخی از شماره‌های نشریه، مطالب انتقادی از برخی چهره‌های علمی و اجرایی در حوزه اقتصادی درج می‌شد که به‌طور نمونه می‌توان به آنچه در شماره ۱۰۱، به تاریخ بهمن ۱۳۴۸، زیر عنوان «دامداری و مساله گوشت در ایران» آمده است، اشاره کرد. برگزاری نشست‌های تخصصی ماهانه در بانک مرکزی از نکات قابل‌توجهی است که در مجله بانک مرکزی انعکاس یافته است. پیشنهاد آغاز و برگزاری این نشست‌ها چندان مشخص نیست، اما بازخورد آنها بسیار مفید به فایده بوده است؛ به ویژه آنکه علاوه بر دانش‌افزایی عمومی برای کارکنان بانک و نیز بازتاب نگرش استادان و مدیران حوزه اقتصادی آن سال‌ها را تا حدودی روشن می‌کند.  به‌طور نمونه می‌توان از مطالب انعکاس‌یافته از سخنرانی مهدی سمیعی قائم‌مقام مدیرعامل بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران در شماره ۱۶ به تاریخ دی ۱۳۴۱ زیر عنوان «سرمایه‌گذاری صنعتی در ایران» یاد کرد یا به سخنرانی مجید رهنما وزیر علوم و آموزش عالی در شماره ۹۲ مجله به تاریخ اردیبهشت ۱۳۴۸ زیرعنوان «دورنمای پیشرفت علوم و آموزش عالی در ایران در بیست سال آینده» و عبدالعلی جهانشاهی، در شماره ۹۳ این مجله، به تاریخ خرداد ۱۳۴۸، زیر عنوان «نقش دانشگاه تهران در پیشرفت اقتصادی کشور» اشاره کرد.