ناقد: ططری،علی؛

(۴ صفحه – از ۹۶ تا ۹۹)

 

گزیده­ اسنادی از وقایع مشروطیت در کردستان و کرمانشاهان

رضا آذری شهرضایی

ناشر: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی چاپ اول: زمستان ۱۳۸۵؛ ۴۰۴ صفحه

 

اشاره

تاریخ مشروطۀ ایران تنها به دو یا چند ایالت و منطقه از این کشور پهناور محدود نبود. تاریخ ­نگاری مشروطه خود گویای این حقیقت است که فقط تهران و تبریز مشروطه­ خواه نبوده­ اند و ایران یکپارچه به انقلاب برخاست اما از آنجا که تهران پایتخت بود و تبریز کانون اصلی مشروطه­ طلبی، کم و بیش برخی ایالات به طور دقیق مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته­ اند.

کرمانشاهان و کردستان از این دستند. البته، هرچند در نگاه اول به نظر می ­رسد به لحاظ بافت ایلی و عشیرتی کمتر در جریان مشروطه ­خواهی و وقایع سال های مشروطه سهیم بوده ­اند، اما مناطق غربی کشور، به ­ویژه دو ایالت مذکور در روند انقلاب مشروطیت رویدادهای بسیار آفریدند و حتی مدتی دستخوش هرج و مرج و نابسامانی­ های سیاسی شدند.

به عقیده نگارنده ناشناخته ماندن تاریخ مناطق کشور، حتی در دوران و مقاطع تاریخی نزدیک، یعنی تاریخ مشروطه و تاریخ معاصر، علاوه بر دلایل متعددی که دربردارد، بی­ میلی پژوهشگران و محققان در بررسی تاریخ غرب کشور و همچنین وجود تعداد کم نویسنده زبردست در این حوزه، بر مشکلات افزوده است. واقعیت این است که در حیطه تاریخ­­ پژوهی و تاریخ­ نگاری نظیر آنچه در مکتب تبریز و حتی گیلان و برخی مناطق جنوبی کشور اتفاق افتاد، در غرب کشور حادث نشد. بی­ گمان این فقدان، تأثیر و نمود خود را در عرصه پژوهش­ های علمی ـ تاریخی در مناطق مذکور برجای نهاد.

موقعیت سوق ­الجیشی کردستان و کرمانشاهان، از آن جهت که مرز ایران و عثمانی بود و قرن­ ها و سال­ های متمادی محل ورود زوار به عتبات عالیات و همچنین جاده تجاری که از این ناحیه می­ گذشت، اهمیت و جایگاه ویژه­ ای را برای این مناطق رقم زد. از سوی دیگر، دخالت و رقابت بیگانگان در این مناطق نیز موجب شده بود که مردم آن سامان در کشاکش رویدادها صدمات جبران­ ناپذیری متحمل شوند.

لامبرت مولیتور از مستخدمان بلژیکی دولت ایران، در نامه ­ای که به خانواده ­اش در سال­ های مصادف با جنگ جهانی اول نوشته است، اشاره می­ کند: «همه مشکلاتی که در کرمانشاه وجود دارد، فقط توسط سالار­الدوله تولید نشده بود، بلکه روس ­ها نیز اغتشاشات را در این ولایت، که یکی از جاده­ های اصلی تجارت انگلیس از آن می­ گذشت، دامن می­ زند، دیگر هیچ­گاه کار ما در کرمانشاه آسان نخواهد بود، چون روس ­ها مدت­ها هرج و مرج ایجاد خواهند کرد تا جلو ورود کالای انگلیسی گرفته شود، سؤالی پیش می­ آید که چرا روس ­ها می­ خواهند قبل از گرفتن ایران، آن را خراب کنند؟»[۱]

دربارۀ وقایع مشروطیت در کردستان و کرمانشاهان، اگر به صورت جد و قطعی بگویم مردم این دیار نقشی در جریانات مشروطه نداشته­ اند، به نظر درست نمی­ آید. زیرا با توجه به اسناد بسیاری از این مناطق، که هنوز ناشناخته و دور از دسترس مانده ­اند و نمونه بارز آن مجموعه­ ای است که در این مقاله ارائه می­ شود، مردم نواحی کردستان با افکار و عقاید مشروطه آشنا بوده ­اند و برای حکمرانی ایالت خود از مفامات پایتخت فردی مشروطه­ خواه را طلب می­ کنند.[۲]

اسناد بهارستان

اسناد ارزشمندی که در مجموعه «اسناد بهارستان» در موضوع کردستان و کرمانشاهان توسط رضا آذری شهرضایی تدوین و ارائه شده است، می­ تواند راهگشای بسیاری از تحقیقات جدیدو منبع مستندی برای پژوهش­ ها تاریخی دوره مشروطه در کردستان و کرمانشاهان باشد. این اسناد که برای نخستین بار بعد از چند دهه بازیابی و منتشر شده­ اند، در نوع خود کم نظیر است به­ ویژه آنکه اکثر آنها بیان­گر اوضاع اجتماعی به­ خصوص طبقۀ متوسط جامعه ـ و روند وقایع اتفاقیه در مناطق مذکور است.

در میان این اسناد گرارش­ هایی از اصناف، تجار، علما و نیز طبقات پایین اجتماعی تا رئیس ­الوزراء و … وجود دارد که از این دیدگاه، اسناد فوق کلی شمول به شمار می ­آیند و در نتیجه برای کسب نتیجه نهایی تحقیقات و پژوهش ­های تاریخی قابل استنتاج و نتیجه­ گیری است.

چاپ این دست اسناد برای دانشجویان و پژوهشگران در موضوع بررسی مناطق کردنشین مقارن حوادث مشروطه بدون شک مفید به فایده است. به خصوص وجود اسامی برخی رجال، سران ایلات و عشایر و حکام محلی در این اسناد که مدارک و سوابق بسیار کمی از آن­ها موجود است.

اقلیم متنوع ایران با شاخصه­ های گوناگون جغرافیایی، زبانی، مذهبی و اجتماعی هر کدام ویژگی­ های خاص خود را دارد و بررسی وقایع و حوادث نیز هر کدام بنا به مقتضیات خود قابل بررسی و کنکاش است و نمی­ توان وقایع یک ایالت یا منطقه خاص از کشور را به دیگر نواحی تعمیم داد.

در میان مجموعه اسناد ارائه شده، به نکات مهمی برمی ­خوریم از جمله ردپای کشور عثمانی و دیگر کشورهای بیگانه در امور داخلی کشورمان که بیش از پیش صفحات غربی کشور را دستخوش ناآرامی و هرج و مرج­ های سیاسی و اجتماعی می­ کردند. همچنین نکات تاریک بسیاری دربارۀ تاریخ غرب کشور به­ ویژه در فاصله جنگ جهانی اول تا جنگ جهانی دوم وجود دارد که بیشتر آن هنوز منتشر نشده است.

شرح داوری­ ها و مقاومت ایلات و عشایر غرب کشور در برابر قوای روس و انگلیس آن­چنان کا باید و شاید در منابع دسته اول درج نشده است و آنچه وجود دارد روایت­ های گذرا است. با این حال، مناطق غربی کشور صحنه اصلی رویارویی قدرت­ های خارجی بود. «کرمانشاه در اواخر زمستان ۱۳۳۳ق. به عنوان پایگاهی برای گسترش فعالیت­ آلمانی­ ها در کشور اهمیت فوق­ العاده­ یافت. عثمانی نیز به فکر برانگیختن احساسات مردم منطقه علیه روسیه و انگلیس برآمد.»[۳]

وجود حکام نالایق و تفرقه­ افکن نیز، در غرب کشور باعث پدید آمدن مشکلات دیگری شده بود. از نمونه­ های بارز آن دوره حکومت میرزا عبدالحسین خان فرمانفرما است. فرمانفرما در مدتی (۱۳۳۲ ـ ۱۳۳۰ق) که حکومت کرمانشاهان را عهده ­دار بود؛ «علاوه بر املاکی که در حکومت پیشین خود، در کرمانشاهان صاحب شده بود، املاکی را از سنقر و کلیایی و کنگاور و اسدآباد صاحب شد و به حوزۀ مالکیت خود اضافه کرد.»[۴]

از این نمونه­ ها در تاریخ معاصر ایران کم نیست. به سبب دوری ایالات غرب به پایتخت و بعد مسافت زیاد و بی­ اطلاعی شاه و درباریانش از اوضاع حاکم بر غرب کشور، حکام محلی تعدی و تجاوز خود را به مردم زیر فرمان خود به غایت تشدید می ­کردند. به همین دلیل است که در میان اسناد ارائه شده در مجموعه «اسناد بهارستان»، بسیار دیده می­ شود که مردم ایالت­ های کردستان و کرمانشاهان نسبت به حاکمان محلی اعتراض دارند و در عرایض متعدد خواهان عزل آنان و نصب والیان کارآمد هستند.

معرفی کتاب

با این مقدمه به معرفی یکی از مجموعه­ های اسنادی که به تازگی به بازار کتاب عرضه شده است، می­ پردازیم. «گزیده­ اسنادی از وقایع مشروطیت در کردستان و کرمانشاهان» نخستین کتاب از مجموعه «بهارستان» است. کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و سپس «۲۵۷ عنوان سند مربوط به مناطق کردستان و کرمانشاهان» ارائه می­ شود. کلیه اسناد این کتاب، از اسناد مرکز اسناد کتابخانه مجلس شورای اسلامی انتخاب شده ­اند.

این اسناد به لحاظ زمانی از «دوم ذی­قعده ۱۳۲۷ق. شروع و به اوایل بهمن ۱۳۰۴ ختم می­ شوند.»[۵] درج اسناد به ترتیب تاریخی صورت گرفته است که بدین ترتیب، «شروع اسناد چهارماه بعد از سقوط محمدعلی شاه و پایان آن مصادف با پادشاهی رضاشاه و سقوط سلطنت قاجاریه است.»[۶]

کتاب به دو بخش عمده تقسیم شده است: الف ـ فهرست اسناد دورۀ دوم و سوم مجلس شورای ملی (۱۳۳۳ ـ ۱۳۲۷ق/۱۲۹۴ ـ ۱۲۸۸خ) : در این بخش ۱۶۱ سند انتخاب و رائه شده است. از مهم ­ترین اسناد آن می ­توان به این موارد اشاره کرد: «گزارش انتخابات مجلس (ذی­قعده ۱۳۲۷، نامه داودخان کلهر به مجلس درخصوص انتخاب وکیل از سوی ایلات سرحدی (ذی­قعده ۱۳۲۸)، شکایت متعهدالاسلام کردستانی از غارت و تجاوز ایلات کرد عثمانی و ایران و عدمن اعزام نیروی نظامی برای دفع تجاوزات آنان (ربیع ­الاول ۱۳۲۹)، نامه یارمحمدخان کرمانشاهی به مجلس درخصوص ظلمی که به وی شده است (جمادی­ الاول ۱۳۲۹)، نامه صمصام­ الممالک سنجابی به مجلس در خصوص اوضاع امنیتی کرمانشاه، عریضه عده­ ای از اهالی کرمانشاه در خصوص اقدامات یارمحمدخان برای ایجاد امنیت در کرمانشاه، شکایت رؤسای اختلاف کردستان از عدم امنیت و غارت و تاراج عشایر عثمانی و ایران (جمادی­ الاول ۱۳۲۹)، گزارش بهادر­السلطنه در خصوص سالارالدوله (جمادی­ الثانی ۱۳۲۹)، نامه تهدیدآمیز سالارالدوله به رجال و مسؤلان همدان بعد از تصرف کردستان (رجب ۱۳۲۹)، تلگراف یارمحمدخان کرمانشاهی برای مقابله با سالارالدوله (رجب ۱۳۲۹)، نامه تهدیدآمیز سالارالدوله به اعظم ا­لدوله (ذی­حجه ۱۳۲۹)، اعتراض به اقدامات سردار محی در کردستان (رجب ۱۳۳۳)، شکوائیه احتشام ­الممالک از تعدیات قشون عثمانی (شوال ۱۳۳۳)، نامه احتشام ­الممالک و عدۀ دیگری از اهالی کردند در خصوص عدم پرداخت خسارت وارده از سوی قشون عثمانی (ذی­قعده ۱۳۳۳)، گزارش از عدم امنیت و بی­ ثباتی در گروس و نارضایتی از حاکم گروس (جمادی­ الثان ۱۳۳۴) و …

ب ـ فهرست اسناد دوره چهارم و پنجم مجلس شورای ملی

در این بخش ۹۷ سند ارائه شده است که برخی از مهم ­ترین عناوین این اسناد عبارتند از : «اعتراض هیأت اجتماعیون کرمانشاه به انتخاب مجلس، دفاع علما و عده ­ای از اهالی کرمانشاه از انتخابات مجلس (تیر ۱۳۰۰)، شکایت رئیس ایل کلهر از تعدیات ژاندارمری کرمانشاه (مهر ۱۳۰۰)، نامه برخی از رؤسای ایلات کرمانشاه درخصوص آزادی دو تن از رؤسای ایل سنجابی (بهمن ۱۳۰۰)، عریضه محمدامین خزعام لشکر از کردستان به مجلس شورای ملی در خصوص خدماتش به ایران، نامه سردار مقتدر سنجابی به رئیس مجلس در خصوص آزادی او، تأیید آموزش کودکان کردستان مطابق شرعیات اهل سنت (تیر ۱۳۰۱)، تقاضای عده ­ای از فرقه اهل حق در خصوص آزادی مراسم مذهبی ­شان (مهر۱۳۰۱)، عریضه مظفرخان شرف­الملک از تعدی عباس­ خان سردار رشید (آذر ۱۳۰۱)، گزارشی از وضعیت طایفه فعله­ گری سنقر و درخواست تجزیه آنان از ایلات کلیایی (اردیبهشت ۱۳۰۳)، نامه رئیس­ الوزرا به حکومت کرمانشاه مبنی بر عدم مداخله در امور طایفه فعله­ گری، عریضه عده­ ای از علمای کردستان در خصوص الغا و اعطای لقب شیخ­ الاسلامی (مهر ۱۳۰۴) و … .

در بخش پایانی کتاب با عنوان «پیوست»، تصاویر برخی از اسناد منتخب منتشر شده است و پس از آن، نمایه عام قرار گرفته است.

[۱] . آنت دستره، مستخدمین بلژیکی در خدمت دولت ایران، ترجمه منصوره اتحادیه (نظام مافی) (تهران: نشر تاریخ ایران، ۱۳۶۳)، ص۲۲۳٫

[۲] زضا آذری شهررضایی، گزیده­ اسنادی از وقایع مشروطیت در کردستان و کرمانشاهان (تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۵)، ص۷۸ و ۷۹٫

[۳] . کاوه بیات، ایران و جنگ جهانی اول(تهران: سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۶۹)، ص۵٫

[۴] محمدعلی سلطانی، تاریخ مفصل کرمانشاهان، ج۳ (تهران: لهای ۱۳۷۳)، ص۷۶۸٫

[۵] . آذری شهر خیالی، همان، ص۲۳٫

[۶] . همان.