ایران به‌دلیل دارابودن موقعیت ویژه جغرافیایی یا به بیان دقیق‌‌تر امروزی، ژئوپلیتیک همواره شاهد رویدادهایی بوده است که این رویدادها بخش بزرگی از تاریخ کشورمان را به خود اختصاص داده‌اند. ایران به‌ویژه در دوره معاصر، بیش از هر زمان دیگر، نقش واسطه‌العقد دنیای شرق و غرب را ایفا کرد. حضور انگلیس استعماری و سپس روسیه در صحنه سیاست ایران در این دوره بیانگر همین امر است؛ وجود منافع مشترک سیاسی و اقتصادی در ایران برای این دو دولت موجب می‌شد کشورمان همواره صحنه سیاست‌بازی‌های استثمارطلبانه آنها باشد.

با وقوع جنگ‌جهانی دوم، فعالیت به‌ظاهر اقتصادی آلمان به عنوان نیروی سومی که از دیدگاه رضاشاه پهلوی می‌توانست ایران را از چنگال سیاست‌گذاری‌های بسته و دست و پاگیر انگلیس و شوروی بیرون بکشد، موجب بروز واکنش شدید دو قدرت زمانه شد؛ به‌گونه‌ای که «هشدارهای پی‌درپی و هماهنگ سفارتخانه‌های شوروی و انگلستان در تهران درباره جاسوسان و افراد ستون پنجم آلمان در ایران، به منزله مقدمات دیپلماتیک اشغال ایران بود.»اما در این بحث، تبیین و تفسیر روابط بین‌الملل و موقعیت ایران موضوع اصلی ما نیست، بلکه ذکر این مقدمه، راهی برای ورود به مبحث اسناد و متونی است که گویای کارکرد آلمان‌ها در ایران، واکنش‌های انگلیس و شوروی به این امر، موقعیت حساس کشورمان در صحنه سیاست بین‌الملل و تجاوز نیروهای متفقین به داخل مرزهای ایران، وطنمان و تاثیر آن بر سیاست، جامعه و اقتصاد است. به بیان دقیق‌تر، در این مقوله به معرفی مجلدی با عنوان «اسناد و مدارک شهریور ۱۳۲۰» می‌پردازیم.

  اسناد و مدارک شهریور ۱۳۲۰

مجلد مذکور در بردارنده بریده روزنامه‌ها، اعلامیه‌ها، نامه و دو متن، یکی به زبان فرانسه و دیگری به زبان روسی است که گردآورنده یا گردآورندگان آن (شخص، گروه، موسسه و …) هیچ نام و نشانی از خود به‌جای نگذارده‌اند. ایشان- که از انگیزه‌شان (شخصی، فرمایشی و …) هیچ اطلاعی در دست نیست- بریده‌هایی را در صفحات کاهی بدون نوشتار چسبانده‌اند. این بریده‌ها تمامی دارایی‌ اطلاعاتی خبرگونه به‌طور عمده از اوضاع ایران در جریانات سیاسی بین‌الملل در خلال جنگ جهانی دوم و تجاوز نیروهای متفقین به کشورمان و شمایی از اوضاع داخلی ایران از ۳ شهریور تا ۴ مهر ۱۳۲۰ است. اینک به دلیل اهمیت این رویدادها در آن زمان که کشورمان در کشاکش زیاده‌خواهی‌های قدرت‌های استثمارگر می‌سوخت، خالی از فایده نیست مطالب برخی بریده‌ها را بخوانیم.

هنگامی که مجلد را می‌گشایی، پس از دو صفحه که کدهای کتابداری کتابخانه مجلس شورای اسلامی را برخود دارد، برگی پیش‌رو می‌آید که بریده بخشی  کوتاه از روزنامه اطلاعات با عنوان «حقایق اوضاع ایران در مقابل انتشارات بیگانه» به آن چسبیده که طبق نوشته‌های پشت صفحه در دوشنبه ۳ شهریور ۱۳۲۰ چاپ و منتشر شده است. در این روز، نیروهای متفقین از شمال، شرق و جنوب به داخل مرزهای ایران یورش آوردند و طی چند روز از هوا و زمین وارد کشور شدند. مطالب زیر عنوان، انتقاد نویسنده مطالب به «انتشاراتی است که» از نظر او غالبا از ناحیه خبرگزاری‌های بی‌اطلاع که بیشتر آنها از منابع ناسالم سرچشمه می‌گیرد، درباره اوضاع و احوال و جریانات این کشور به‌عمل می‌آید. اما نویسنده، نه نام انتشاردهندگان و نه اخبار اشتباه و غرض‌ورزانه آنها را بیان کرده است.

بریده بعدی، با عنوان بمباران شهرهای آزاد، از روزنامه اطلاعات و بی‌تاریخ است که گزارش تجاوزهای ویرانگرانه نیروهای انگلیس و شوروی به داخل مرزهای هوایی و زمینی ایران را در بر دارد.

بریده سوم، مطالبی برای آموزش ایرانیان به هنگام حمله هوایی نیروهای متفقین و نیز شماره تلفن آتش‌نشانی و آدرس بیمارستان‌های آماده به خدمت تهران به هنگام وقوع حادثه را ارائه داده است.از این پس، اعلامیه‌ها نیز به گروه بریده‌های گزارش‌گونه افزوده می‌شود. اعلامیه شماره ۱ ستاد ارتش، نخستین اعلامیه‌ای است که اخباری از نقض بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی دوم و تجاوز زمینی، هوایی و دریایی نیروهای متفقین به حریم ایران را در بر دارد.

بریده دیگر، حاوی خبر «جلسه فوق‌العاده مجلس شورای ملی» در روز دوشنبه ۳ شهریور ۱۳۲۰ با موضوع گزارش آقای نخست‌وزیر راجع‌به یادداشت‌های دولت انگلیس و شوروی به دولت شاهنشاهی و تجاوز نیروهای مسلح آن دو دولت به مرزهای ایران است. در این مبحث، نخست‌وزیر ضمن اشاره به اعلام بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی، گزارشی از رویدادهای مربوط به تجاوزهای متفقین در ایران ارائه داده است.

اما در این مجموعه، بریده‌ای نیز به چشم می‌خورد که ترجمه یادداشت مولوتف وزیر خارجه وقت اتحاد جماهیر شوروی به سفیر کبیر ایران در مسکو، به نقل از خبرگزاری فرانسه است. این یادداشت، بیانگر آن است که دولت شوروی به دلیل فعالیت بنگاه‌های بازرگانی و صنعتی آلمان، در ایران- که منافی منافع شوروی است- خود را ذی‌حق دانسته که به داخل مرزهای ایران نیرو وارد کند و از این نظر، حضور نیروهای آن دولت در ایران، متجاوزانه نیست و همین که خطری که متوجه کشور شوروی است مرتفع شود، نیروی شوروی از خاک ایران خارج خواهد شد.

جالب آنکه، مولوتف مکرر بر به رسمیت شناختن استقلال و تمامیت مطلق دولت ایران از سوی دولت متبوع خود تاکید ورزیده، اما حکایت این تظاهر و فریبکاری در سایه توسعه‌طلبی و زورمداری شوروی نهفته بود و آن‌گونه که پیش از این گفته شد، سفارتخانه‌های شوروی و انگلیس با هشدارهای خود به ایران در رابطه با حضور آلمانی‌ها در کشور، همواره آماده یورش‌ به ایران بودند.

بنابراین، نامه‌هایی از نوع مکاتبه مولوتف، چیزی جز لفاظی دیپلماتیک و توجیه زیاده‌خواهی‌های شوروی نبود؛ هر چند حضور آلمانی‌ها هم اگر ادامه می‌یافت، اثری جز ورود دولتی توسعه‌طلب اما تازه‌وارد در پی نداشت که به‌زودی منافع و منابع ایران را به زیر چنگ می‌آورد و مشکلی بر مشکلات سیاسی و اقتصادی کشورمان می‌افزود که البته در همان هنگام هم وجودی مشکل‌آفرین و دردسرساز برای ایران به‌شمار می‌آمد، چراکه حملات نیروهای متفق در پی همین امر صورت گرفت.

اخبار جلسه فوق‌العاده مجلس درباره معرفی هیات دولت جدید از بریده‌های جالب‌توجه است که نطق رئیس دولت، محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) را نیز به همراه دارد. دولت فروغی ۵ شهریور تا ۱۸ اسفند ۱۳۲۰ در بیم و اضطرار شرایط بحرانی ایران اشغال‌شده چند رویداد مهم را پیش‌رو داشت؛ استعفای رضاشاه و رفتن او، اخراج آلمانی‌ها، اعلام سلطنت شاه جدید و ورود ارتش‌های اشغالگر به تهران.در این مجموعه کوچک، ۴ اعلامیه نیز به چشم می‌خورد که دو اعلامیه نخست آن در راستای جانبداری از شوروی و سیاست ضد آلمان هیتلری آن و تاکید بر حمایت شوروی از ایران در شرایط سخت است که در زیر یکی از آن دو را می‌خوانیم:

  خطاب به دهقانان و برزگران ایران!

دهقانان ایران! البته شما می‌دانید که در مزارع پنبه‌کاری ایران و مخصوصا در مزارع جنوب کشور شما سال‌های دراز آفات و حشرات مختلف پنبه در حدود ۹۰ درصد حاصل پنبه شما را نابود می‌کردند. کی این آفات را که مزارع پنبه‌کاری شما را ویران می‌کردند، کشف نمود و در مبارزه کردن با آفات زراعتی به شما کمک کرد؟ مگر آلمان این کار را کرد؟ نه! نه اینکه آلمان، بلکه اتحاد شوروی و متخصصان آن در این راه به شما کمک کردند.

بوته‌های پنبه ایران کوتاه بود. کی به ایران در تهیه تخم پنبه‌ عالی آمریکایی و مصری کمک کرد؟ باز اتحاد شوروی.وقتی که در سال ۱۹۲۳م و بعد در سال ۱۹۲۹م گله‌های ملخ به شکل ابرسیاهی بالای مزارع شما پرواز کرده و همه چیز را در راه خود نابود می‌کردند و تمام شماها را گرفتار احتیاج و گرسنگی می‌ساختند، کی به شما دست کمک خود را دراز کرد؟

مگر آلمان به کمک شما آمد؟ باز هم نه! در آن دوره هم اتحاد شوروی به شما یاری رساند و به کمک شما فورا متخصصان خود را فرستاد.

حالا در افق ایران، ملخ هلاکت‌آور و وحشتناک‌تری پدیدار شده و آن، آلمان فاشیستی است که مملکت‌های زیادی را غارت کرده و حالا حاضری می‌بیند که ایران را هم تصرف کند و شکم خود را از نان شماها پر کند و شما را گرسنه گذاشته، پوست، پنبه و پشم را از دست شما بگیرد و خود شما را بی‌کفش و لباس بگذارد.

آلمان هیتلری می‌خواهد مانند ملخ، باغ‌های زیبا و گلستان‌های فرح‌انگیز شما را ویرانه کند، ولی اتحاد شوروی با بریتانیا در نیست و نابود کردن این ملخ موذی هم به شما کمک و همراهی خواهند کرد و  نخواهند گذاشت که آن آلمان فاشیستی گله گله بر کشتزارهای حاصل‌خیز شما هجوم‌آور شود.

***

ایرانی‌ها! مطمئن باشید که اتحاد شوروی دولت وفادار ملت ایران بوده و به شما کمک خواهد کرد.

آلمان فاشیستی دشمن ملت ایران و ملل اتحاد شوروی است.

اتحاد شوروی و انگلیس، این ملخ‌های فاشیستی را که ایران را در معرض خطر گذاشته‌اند، نیست و نابود خواهند کرد.

***

اعلامیه پسین که در ۸ شهریور ۱۳۲۰ از سوی فروغی، نخست‌وزیر ارائه شده و به عنوان اعلامیه دولت در فوق‌العاده روزنامه ایران و نیز روزنامه اطلاعات به چاپ رسیده، جالب توجه است.

به پیوست این خبر، آگهی حکومت نظامی تهران نیز درج شده است که در زیر می‌خوانیم:

ایران

۸ شهریور ۱۳۲۰

فوق‌العاده روزنامه ایران

اعلامیه دولت

نظر به اینکه بر اثر وقایع اخیر ممکن است از جهت بقای امنیت، نگرانی در اهالی پایتخت تولید شده باشد و عناصر غیرصالح در این موقع محض سوءاستفاده خود، اسباب اضطراب و تشویش خاطر مردم را فراهم کنند. اینک، دولت برای حفظ انتظام و تامین آسایش و رفاه عموم اهالی، برقراری حکومت نظامی را مقتضی دانسته و به وسیله این اعلان به استحضار عموم می‌رساند تا مطابق مقررات حکومت نظامی هر اقدامی برای آسایش عامه لازم باشد بی‌درنگ به عمل آید.

۸ شهریور۱۳۲۰، نخست‌وزیر

  آگهی حکومت نظامی تهران

به عموم اهالی پایتخت به‌این وسیله آگهی داده می‌شود، از این تاریخ مقررات حکومت نظامی در پایتخت برقرار و به عموم افراد پایتخت توصیه می‌شود با نهایت شهامت، خونسردی را از دست نداده و در حفظ انتظامات با ماموران فرمانداری نظامی و شهربانی کمک لازم بنمایند.

وسایل آسایش عمومی از هر حیث فراهم شده، ضمنا برای استحضار عموم، تذکر داده می‌شود خواربار شهر تامین و از این حیث به هیچ‌وجه جای نگرانی نیست. عبور و مرور از ساعت ۹ شب در شهر به کلی ممنوع است.

در این میان، بریده‌هایی از موضوع آزادی ورود خواربار از سوی مردم و فروش آن از سوی بازرگانان به نرخ مصوب و رسمی دولت نیز دیده می‌شود که گویی، این تصمیم از سوی دولت برای کاهش فشار اجتماعی و اقتصادی بر مردم و تسکین کمبودها و قحطی‌ها پیا‌پی اتخاذ شده بود!

اما جالب است که موضوع بریده‌های این مجموعه تنها بیانات و گزارش‌های دولتی و سیاست خارجی نیست، بلکه از حالت روانی و هیجانات مردم نیز مطالبی وجود دارد که یکی از آنها با عنوان تاثر مردم با امضای  پندار در ۱۹ شهریور ۱۳۲۰، بیانگر پریشانی اهالی پایتخت از روند رویدادها و سیاست بین‌الملل در قبال ایران و حضور نظامیان شوروی و انگلیس در کشور است که اکنون چند سطری از آن را می‌خوانیم:

  تاثر مردم

«…مردم پایتخت، از چند روز پیش منتظر نتیجه اقدامات دولت راجع به حل قضایای اخیر بوده و در حقیقت، با کمال بی‌صبری انتظار جلسه دیروز مجلس شورای ملی را می‌بردند. ولی با اظهاراتی که از طرف مقامات رسمی دولت همسایه ضمن نطق‌هایی که ایراد کرده بودند، ابراز شده بود، هیچ کس انتظار نداشت قضایا به این صورت درآمده و شرایطی به این دشواری تحمیل شده باشد.

همان‌طور که دیروز نمایندگان مجلس پس از شنیدن گزارش‌های دولت متاثر شدند و وضع مجلس حالت بهت و حیرت به خود گرفت، دیشب نیز مردم پس از آگاه شدن از جریان بی‌نهایت افسرده و متالم شدند و  تعجب و شگفتی آنها نیز حد و اندازه نداشت …» از دیگر مطالب جالب توجه این مجموعه، صفحه‌ای از روزنامه اطلاعات است که از تشکیل جلسه فوق‌العاده مجلس برای بررسی استعفا و کناره‌گیری رضاشاه پهلوی از مقام سلطنت و استقرار محمدرضا پهلوی، ولیعهد به مقام سلطنت ایران خبر می‌دهد و نطق فروغی و متن استعفانامه رضاشاه را نیز به همراه دارد.

مطالب و عناوین بریده‌های پسین، شامل سوگندنامه محمدرضا شاه پهلوی در مجلس شورای ملی، گزارش بانک ملی ایران به مجمع همگانی دارندگان سهام و مسوولیت وزیران در برابر مجلس و ملت است.

مشروح و بعضا خلاصه جلسات مجلس شورای ملی با موضوعاتی چون، تشکیل کابینه جدید و معرفی هیات وزیران، برنامه دولت و … است که شرح و تفسیر و حتی ارائه رونوشت هر یک در این مبحث نمی‌گنجد و شایسته است خواننده پژوهنده برای آگاهی بیشتر و دقیق‌تر به متن آنها مراجعه کند.

از مقاله‌ای به قلم فاطمه ترک‌چی و علی ططری

منبع: روزنامه دنیای اقتصاد