نویسنده: ترکچی،فاطمه؛ ططری،علی؛

(۱۶ صفحه – از ۹۴۳ تا ۹۵۸)

مقدمه

ایران به دلیل دارا بودن موقعیت ویژه جغرافیایی یا به بیان دقیق تر امروزی، ژئوپولتیک همواره شاهد رویدادهایی بوده است که این رویدادها بخش بزرگی از تاریخ کشورمان را به خود اختصاص داده اند.

ایران به ویژه در دوره معاصر، بیش از هر زمان دیگر، نقش واسطت العقد دنیای شرق و غرب را ایفا کرد. حضور انگلیس استعماری، و سپس روسیه در صحنه سیاست ایران در این دوره بیانگر همین امر است؛ وجود منافع مشترک سیاسی و اقتصادی در ایران برای این دو دولت موجب می شد کشورمان هماره صحنه سیاست بازی های استثمار طلبلانه آنها باشد.

با وقوع جنگ جهانی دوم، فعالیت به ظاهر اقتصادی آلمان به نیروی سومی که از دیدگاه رضاشاه پهلوی می توانست اسیران را از چنگال سیاستگذاری های بسته و دست و پاگیر انگلیس و شوروی بیرون بکشد، موجب بروز واکنش شدید دو قدرت زمانه شد؛ به گونه ای که «هشدارهای پی در پی و هماهنگ سفارتخانه های شوروی و انگلستان در تهران درباره جاسوسان و افاد ستون پنجم آلمان در ایران، به منزله مقدمات دیپلماتیک اشغال ایران بود.»[۱]

اما در این بحث، تبیین و تفسیر روابط بین الملل و موقعیت ایران موضوع اصلی ما نیست، بلکه ذکر این مقدمه، راهی برای ورود به مبحث اسناد و متونی است که گویای کارکرد آلمان ها در ایران، واکنش های انگلیس و شوروی به این امر، موقعیت حساس کشورمان در صحنه سیاست بین الملل و تجاوز نیروهای متفقین به داخل مرزهای ایران وطنمان و تأثیرات آن بر سیاست، جامعه و اقتصاد می باشد. به بیان دقیق تر، در این مقوله به معرفی مجلدی با عنوان «اسناد و مدارک شهریور ۱۳۲۰»[۲]می پردازیم.

اسناد و مدارک شهریور ۱۳۲۰

مجلّد مذکور در بردارندۀ بریده روزنامه ها،[۳] اعلامیه ها،[۴] نامه[۵] و ۲ متن؛ یکی به زبان فرانسه و دیگری به زبان روسی است[۶] که گردآورنده یا گردآورندگان آن (شخص، گروه، مؤسسه و …) هیچ نام و نشانی از خود به جای نگذارده اند. ایشان ـ که از انگیزه شان (شخصی، فرمایشی و …) هیچ اطلاعی در دست نیست ـ بریده هایی را در صفحات کاهی بدون نوشتار چسبانده اند. این بریده ها تمامی دارای اطلاعاتی خبرگونه به طور عمده از اوضاع ایران در جریانات سیاسی بین الملل در خلال جنگ جهانی دوم و تجاوز نیروهای متفقین به کشورمان و شمایی از اوضاع داخلی ایران از ۳ شهریور تا ۴ مهر[۷] ۱۳۲۰ است، اینک به دلیل اهمیت این رویداد در آن زمان که کشورمان در کشاکش زیاده خواهی های قدرت های استثمارگر می سوخت، خالی از لطف نیست مطالب برخی بریده ها را بخوانیم.

هنگامی که مجلد را می گشایی، پس از دو صفحه که کدهای کتابداری کتابخانه مجلس شورای اسلامی را بر خود دارد، برگی پیش رو می آید که بریده بخشی کوتاه از روزنامه اطلاعات با عنوان «حقایق اوضاع ایران در مقابل انتشارات بیگانه» به آن چسبیده که بر طیق نوشته های پشت صفحه در دوشنبه ۳ شهریور ۱۳۲۰ چاپ و منتشر شده است. در این روز، نیروهای متفقین از شمال، شرق و جنوب داخل مرزهای ایران یورش آوردند و طی چند روز از هوا و زمین وارد کشور شدند. مطالب زیر عنوان، انتقاد نویسنده مطالب به «انتشاراتی است که» از نظر او غالباً از ناحیه خبرگزاری های بی اطلاع که بیشتر آنها از منابع ناسالم سرچشمه می گیرد، درباره اوضاع و احوال و جریانات این کشور به عمل می آید.» اما نویسنده، نه نام انتشار دهندگان و نه اخبار اشتباه و غرض ورزانه آن ها را بیان کرده است.

بریده بعدی، با عنوان «بمباران شهرهای آزاد»، از روزنامه اطلاعات و بی تاریخ است که گزارش تجاوزهای ویرانگرانه نیروهای انگلیس و شوروی به داخل مرزهای هوایی و زمینی ایران را دربر دارد.

بریده سوم، مطالبی برای آموزش ایرانیان به هنگام حمله هوایی نیروهای متفقین و نیز شماره تلفن آتش نشانی و آدرس بیمارستان های آماده به خدمت تهران به هنگام وقوع حادثه را ارائه داده است.

از این پس، اعلامیه ها نیز به گروه بریده های گزارش گونه افزوده می شود. «اعلامیه شماره ۱ ستاد ارتش»، نخستین اعلامیه است که اخباری از نقض بی طرفی ایران در جنگ جهانی دوم و تجاوز زمینی، هوایی و دریایی متفقین به حریم ایران را در بردارد.

بریده دیگر، حاوی «جلسه فوق العاده مجلس شورای ملی» در روز دوشنبه ۳ شهریور ۱۳۲۰، با موضوع «گزارش آقای نخست وزیر راجع به یادداشت های دولت انگلیس و شوروی به دولت شاهنشاهی و تجاوز نیروهای مسلح آن دو دولت به مرزهای ایران» است. در این مبحث، نخست وزیر ضمن اشاره به اعلام بی طرفی ایران در جنگ جهانی، گزارشی از رویدادهای مربوط به تجاوزهای متفقین در ایران ارائه داده است.

اما در این مجموعه، بریده ای نیز به چشم می خورد که ترجمه یادداشت مولوتف به سفیر کبیر ایران در مسکو، به نقل از خبرگزاری فرانسه است. این یادداشت، بیانگر آن می باشد که دولت شروی به دلیل فعالیت «بنگاه های بازرگانی و صنعتی آلمان» در ایران ـ که منافی منافع شوروی است ـ خود را ذی حق دانسته که به داخل مرزهای ایران نیرو وارد کند و از این نظر، حضور نیروهای آن دولت در ایران، متجاوزانه نیست و«همین که خطری که متوجه کشور شوروی است مرتفع گردد، نیروی شوروی از خاک ایران خارج خواهد شد.» جالب آنکه، مولوتف مکرر بر به رسمیت شناختن «استقلال و تمامیت مطلق دولت ایران» از سوی دولت متبوع خود تأکید ورزیده، اما حکایت این تظاهر و فریبکاری در سایه توسعه طلبی و زورمداری شوروی نهفته بود و آن گونه که پیش از این گفته شد، سفارتخانه های شوروی و انگلیس با هشدارهای خود به ایران در رابطه با حضور آلمانی ها در کشور، همواره آماده یورش به ایران بودند. بنایراین، نامه هایی از نوع مکاتبه مولوتف، چیزی جز لفاظی دیپلماتیک و توجیه زیاده خواهی های شوروی نبود؛ هرچند حضور آلمانی ها هم اگر ادامه می یافت، اثری جز ورود دولتی توسعه طلب اما تازه وارد در پی داشت که به زودی منافع و منابع ایران را به زیر چنگ می آورد و مشکلی بر مشکلات سیاسی و اقتصادی کشورمان می افزود ـ که البته در همان هنگام هم وجودی مشکل آفرین و دردسرساز برای ایران به شمار می آمد، چرا که حملات نیروهای متفق در پی همین امر صورت گرفت.

اخبار جلسه فوق العلده مجلس درباره «معرفی هیئت دولت جدید» از بریده های جالب توجه است که نطق رئیس دولت، محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) را نیز به همراه دارد. دولت فروغی (۵شهریور تا ۱۸ اسفند ۱۳۲۰) در بیم و اظطرار شرایط بحرانی ایران اشغال شده چند رویداد مهم را پیش رو داشت؛ استعفای رضاشاه و رفتن او، اخراج آلمانی ها، اعلام سلطنت شاه جدید و ورود ارتش های اشغالگر به تهران![۸]

در این مجموعه کوچک، ۴ اعلامیه نیز به چشم می خورد که دو اعلامیه نخست آن در راستای جانبداری از شوروی و سیاست ضد «آلمان هیتلری» آن و تأکید بر حمایت شوروی از ایران در شرایط سخت است که در زیر یکی از آن دو را می خوانیم:

خطاب به دهقانان و برزگران ایران!

دهقانان ایران! البته شما می دانید که در مزارع پنبه کاری ایران و مخصوصاً در مزارع جنوب کشور شما سال های دراز آفات و حشرات مختلف پنبه در حدود نود درصد حاصل پنبه شما را نابود می کردند. کی این آفات را که مزارع پنبه کاری شما را ویران می کردند، کشف نمود و در مبارزه کردن با آفات زراعتی به شما کمک کرد؟ مگر آلمان این کار را کرد؟ نه! نه اینکه آلمان، بلکه اتحاد شوروی و متخصصین آن در این راه به شما کمک کردند.

بوته های پنبه ایران کوتاه بود. کی به ایران در تهیه تخم پنبه عالی آمریکایی و مصری کمک کرد؟ باز اتحاد شوروی.

وقتی که در سال ۱۹۲۳ [م] و بعد در سال ۱۹۲۹ [م] گله های ملخ به شکل ابر سیاهی بالای مزارع شما پرواز کرده و همه چیز را در راه خود نابود می کردند و تمام شماها را گرفتار احتیاج و گرسنگی  می ساختند، کی به شما دست کمک خود را دراز کرد؟

مگر المان به کمک شما آمد باز هم نه! در آن دوره هم اتحاد شوروی به شما یاری رساند و به کمک شما فوراً متخصصین خود را فرستاد.

حالا در افق ایران، ملخ هلاکت آور و وحشتناک تری پدیدار گشته و آن، آلمان فاشیستی می باشد که مملکت های زیادی را غارت کرده و حالا حاضری می بیند که ایران را هم تصرف کند و شکم خود را از نان شماها پر کند و شما را گرسنه گذاشته، پوست، پنبه و پشم را از دست شما بگیرد و خود شما را بی کفش و لباس بگذارد.

آلمان هیتلری می خواهد مانند ملخ، باغ های زیبا و گلستان های فرح انگیز شما را ویرانه کند، ولی اتحاد شوروی با بریتانیا در نیست و نابود کردن این ملخ موذی هم به شما کمک و همراهی خواهند نمود و نخواهند گذاشت که آن را از آلمان فاشیستی گله گله بر کشتزارهای حاصلخیز شما هجوم آور شود.

***

ایرانی ها! مطمئن باشید که اتحاد شوروی دولت وفادار ملت ایران بوده و به شما کمک خواهد نمود.

آلمان فاشیستی دشمن ملت ایران و ملل اتحاد شوروی می باشد.

اتحادشوروی و انگلیس، این ملخ های فاشیستی را که ایران را در معرض خطر گذاشته اند، نیست و نابود خواهند کرد.

***

اعلامیه پسین که در ۸ شهریور ۱۳۲۰ از سوی فروغی، نخست وزیر ارائه شده و به عنوان «اعلامیه دولت» در «فوق العلده روزنامه ایران» ـ و نیز روزنامه اطلاعات ـ به چاپ رسیده است، جالب توجه می باشد. به پیوست این خبر، آگهی حکومت نظامی تهران نیز درج گردیده است که در زیر می خوانیم:

ایران

تاریخ ۸ شهریور ۱۳۲۰

فوق العاده روزنامه ایران

اعلامیه دولت

نظر به اینکه بر اثر وقایع اخیر ممکن است از جهت[۹] بقای امنیت، نگرانی در اهالی پایتخت تولید شده باشد غیرصالح و عناصر در این موقع محض سوءاستفتده خود، اسباب اضطراب و تشویش خاطر مردم را فراهم نمایند. اینک، دولت برای حفظ انتظام و تأمین آسایش و رفاه عموم اهالی، برقرای حکومت نظامی را مقتضی دانسته و به وسیله این اعلان به استحضار عموم می رساند، تا مطابق مقررات حکومت نظامی هر اقدامی برای آسایش عامه لازم باشد بی درنگ به عمل آید.

   هشتم شهریور ماه ۱۳۲۰                                                                                نخست وزیر

آکهی حکومت نظامی تهران

به عموم اهالی پایتخت بدین وسیله آگهی داده می شود، از این تاریخ مقررات حکومت نظامی در پایتخت برقرار، و به عموم افراد پایتخت توصیه می شود با نهایت شهامت، خونسردی را از دست نداده و در حفظ انتظامات با مأمورین فرمانداری نظامی و شهربانی کمک لازم بنمایند. وسایل آسایش عمومی از هر حیث فراهم شده، ضمناً برای استحضار عموم، تذکر داده می شود خواربار شهر تأمین و از این حیث به هیچ وجه جای تگرانی نیست. عبور و مرور از ساعت نه شب در شهر به کلی ممنوع است…

در این میان، بریده هایی با موضوع آزادی ورود خواربار از سوی مردم و فروش آن از سوی بازرگانان به «نرخ مصوب» و رسمی دولت نیز دیده می شود که گویی، این تصمیم از سوی دولت برای کاهش فشار اجتماعی و اقتصادی بر مردم و تسکین کمبودها و قحطی ها پیاپی اتخاذ شده بود!

اما جالب است که موضوع بریده های این مجموعه تنها بیانات و گزارش های دولتی و سیاست خارجی نیست، بلکه از حالت روانی و هیجانات مردم نیز مطالبی وجود دارد که یکی از آنها با عنوان «تأثر مردم»، نوشته «پندار» در ۱۹ شهریور ۱۳۲۰، بیانگر پریشانی «اهالی پایتخت» از روند رویدادها و سیاست بین الملل در قبال ایران و حضور نظامیان شوروی و انگلیس در کشور است که اکنون چند سطر از آن را می خوانیم:

تأثر مردم

مردم پایتخت، از چند روز پیش منتظر نتیجه اقدامات دولت راجع به حل قضایای اخیر بوده و در حقیقت، با کمال بی صبرب انتظار جلسه دیروز مجلس شورای ملی را می بردند. ولی با اظهاراتی که از طرف مقامات رسمی دولت همسایه ضمن نطق هایی که ایراد نموده بودند، ابراز شده بود، هیچ کس انتظار نداشت قضایا به این صورت درآمده و شرایطی به این دشواری تحمیل شده باشد.[۱۰]

همان طور که دیروز نمایندگان مجلس پس از شنیدن گزارش های دولت متأثر گردیدند و وضع مجلس حالت بهت و حیرت به خود گرفت، دیشب نیز مردم پس از آگاه شدن از جریانات بی نهایت افسرده و متألم شدند و تعجب و شگفتی آنها نیز حد و اندازه نداشت…

از دیگر مطالب جالب توجه این مجموعه، صفحه ای از روزنامه اطلاعات است که از «تشکیل جلسه فوق العاده مجلس»، استعفا و کناره گیری رضاشاه پهلوی از مقام سلطنت [و] قرار شدن محمدرضا پهلوی، ولیعهد به مقام سلطنت ایران به خبر می دهد و نطق فروغی و متن استعفانامه رضاشاه را نیز به همراه دارد.

مطالب و عناوین بریده های پسین، شامل سوگندنامه محمدرضاشاه پهلوی در مجلس شورای ملی، «گزارش بانک ملی ایران به مجمع همگانی دارندگان سهام» و «مسئولیت وزیران در برابر مجلس و ملت»، مشروح و بعضاً خلاصه جلسات مجلس شورای ملی با موضوعاتی چون، تشکیل کابینه جدید و «معرفی هیئت وزیرا«، »برنامه دولت» و … است که شرح و تفسیر و حتی ارائه رونوشت هر یک در این مبحث نمی گنجد و شایسته است خواننده پژوهنده برای آگاهی بیشتر و دقیق تر به متن آن ها مراجعه نماید.

[۱] . مسعود بهنود، از سیدضیا تا بختیار، تهران: جاویدان، ۱۳۷۸، چ۸، ص۱۶۹٫

[۲] . هرچند نام این مجموعه، «اسناد و مدارک شهریور ۱۳۲۰» می باشد، اما ۵ بریده آن اخبار و اطلاعاتی از چهار روز اول مهر آن سال را نیز دربردارد.

[۳] . جز یک اعلامیه که از روزنامه ایران می باشد، تمامی بریده روزنامه ها از روزنامه اطلاعات برداشته شده است.

[۴] . سه اعلامیه که یکی از آن ها از روزنامه ایران برداشته شده. و دو تای دیگر بدون منبع است.

[۵] . متن نامه دولت شوروی به دولت ایران (بدون منبع و تاریخ) که جوابیه آن از سوی دولت ایران در یکی از بریده های روزنامه اطلاعات ثبت شده است و جزو اولین مجموعه است.

[۶] . هرچند فرصت دست نداد تا این دو متن ترجمه گردد اما از فحوای آن ها بر می آید که مرتبط با جریان رویدادها و شرایط سیاسی شهریور ۱۳۲۰ در ایران و جهان است.

[۷] . جای توضیح دارد که ترتیب تاریخی بر پدیده ها از ۳ شهریور تا ۴ مهر رعایت شده اما بعد از ۴ مهر، دو بریده روزنامه اطلاعات؛ اولی از ۱۸ شهریور و دومی مربوط به ۲ مهر ۱۳۲۰ است.

[۸] . در آن هنگام سربازان شوروی در کرج و سربازان انگلیسی نزدیکشوروی اردو زده بودند. آن ها بر اساس طرح فروغی ـ که توسط دو سفارتخانه تصویب شده بود ـ برای جلوگیری از اغتشاشات مردم، پس از استعفای رضاشاه آماده شده بودند.

[۹] . اصل: حهه.

[۱۰] . ادامه حضور نیروهای متفقین در ایران تا خروج کامل آلمانی ها از ایران و بازگشت شرایط به حالت مطلوب و آسودگی خاطر شوروی و انگلیس از سوی دولت ایران.