معرف: ططری،علی؛

(۲ صفحه – از ۲۱ تا ۲۲)

تجار مشروطیت و دولت مدرن/ سهیلا ترابی فارسانی/نشر تاریخ ایران/چاپ اول، تهران، ۱۳۸۴

انقلاب مشروطه از مهمترین وقایع تاریخ معاصر ایران به شمار می ­آید که با وجود گذشت صد سال هنوز بسیاری از نکات تاریک آن مورد بررسی قرار نگرفته است. مطالعه و پژوهش در خصوص طبقات و نیروهای تأثیرگزار در جنبش مشروطه، آن هم به صورت تخصصی و تحلیلی کاری است بس دشوار؛ اما اگر نتیجه منسجم باشد، بی­ گمان به درک دقیق ­تر از نحوه کارکردن این نیروها در جنبش مشروطیت کمک می­کند. روحانیان، تجار و روشنفکران عمده ­ترین نیروهای مؤثر در بیداری و شکل ­گیری افکار ایرانیان بودند که بررسی نقش هریک از آنها نیازمند ژرف­نگری و بهره­ مندی از علوم جامعه­ شناسی، علوم سیاسی، آمار، مردم­ شناسی و … است.

احمد کسروی در مورد گروه­ های مؤثر در مشروطه عقیده دارد که: «در جنبش مشروطه دو دسته پادرمیانی داشته­ اند؛ یکی وزیران و درباریان و مردان برجسته و بنام و دیگری بازاریان و کسان گمنان و بی شکوه، آن دسته کمتر یکی درستی نمودند و این دسته کمتر یکی نادرستی نشان دادند و هرچه هست کارها را این دستۀ گمنام و بی شکوه پیش بردند و تاریخ باید به نامه اینان نوشته شود.»[۱]

بحث از تجار و بازرگانان به عنوان یکی از سه گروه عمدۀ تأثیرگذار در جریان انقلاب مشروطه می­ تواند موضوع مهمی در پژوهش ­های تاریخی به شمار آید.

تاکنون آثار فراوانی توسط محققان ایرانی و غیرایرانی دربارۀ انقلاب مشروطه تألیف و یا تدوین شده است، اما اغلب به گونه­ ای سطحی و گذرا به نقش این گروه پرداخته­ اند و هیچ­کدام به ابعاد گوناگون فعالیت تجار توجه نکرده ­اند. با این مقدمه به معرفی کتاب «تجار مشروطیت و دولت مدرن» نوشتۀ دکتر سهیلا ترابی فارسانی، با موضوع نقش تجار در جامعه و سیاست ایران از مشروطیت تا پهلوی می ­پردازیم. این کتاب که در واقع  تز دکترای نویسنده می باشد، برای نخستین بار در روزهای پایانی سال ۱۳۸۴ توسط مؤسسه نشر تاریخ ایران در قطع وزیری و در ۵۹۰ صفحه به علاوۀ ضمایم و فهرست اعلام به چاپ رسید و در پیشخوان کتابفروشی­ ها قرار گرفت. نویسنده با بهره­ گیری از شیوۀ جدید پژوهش و نگارش تاریخی و با در نظر گرفتن محدودۀ رمانی پیش از پیروزی انقلاب مشروطه تا نخستین سال­ های حکومت رضاشاه در جدالی موفق تلاش نموده است کارکرد و ساختار یکی از گروه­ های پیشرو مشروطه را مشخص نماید. این کتاب با نگرشی بر پایۀ جامعه­ شناسی سیاسی در پی بررسی رویکرد و عملکرد تجار، یکی از مهم ترین و مؤثرترین گروه­ های اجتماعی درگیر در جنبش مشروطیت می­ باشد.

نویسنده انگیزۀ خود را از نگارش این اثر، یافتن پاسخی از این دست که جنبش مشروطیت تا چه درجه­ ای خواسته­ ها و نیازهای تجار را برآورده ساخت و تا چه اندازه­ ای شرایط سیاسی و به تبع آن شرایط اقتصادی و اجتماعی را به سود آنان دگرگون کرد»[۲] معرفی می­ کند و هدف اصلی خود را «تشریح عملکرد تجار با نگرشی قیاسی در دو نقطه زمانی جنبش مشروطیت و روی­ کار آمدن پهلوی»[۳] برمی­ شمرد. فرضیۀ اصلی این پژوهش براین نکته استوار است که «مداخلۀ تجار در جنبش مشروطیت برای تحقیق سه مؤلفۀ حکومت متمرکز قانونمند، استقرار نهادهای مدرن و مردم­ سالاری بوده است. اما جنبش مشروطیت پس از پیروزی و در پی مشکلات ساختاری و موانع خارجی به موفقیت لازم دست نیافت. حکومت متمرکز متحقق نشد، نهادهای مدرن نیم بند بود و مردم ­سالاری محدود از عهدۀ خواسته­ های تجار برنیامد. پس از دورۀ اول مجلس، تجار از صحنۀ سیاسی خارج شدند، تندروی ­های اوایل جنبش و عملکرد انجمن ­ها، تجار را تا حدی به شیوۀ مردم ­سالاری بدبین کرد…» و نهایتاً این که «تجار تقاضاهای مشخص از جنبش مشروطیت داشتند که به دلیل برآورده نشدن آنها و ناکارآمدی نهادهای برآمده از جنبش مشروطیت، پیگیری این خواسته ­ها را در روی کارآمدن پهلوی جستجو کردند.»[۴]

و امام بخش­ ها و فصل­ بندی:

در مقدمه، نویسنده ­ی بنیان­ های اصلی موضوع پژوهش را در پیش از جنبش مشروطیت مشخص نموده است و در دو فصل مجزا به روند تحولات تجاری ایران در قرن نوزدهم میلادی، وضعیت اجتماعی تجار و رابطۀ با حاکمیت روشنفکران و صراف ­ها پرداخته است. در بخش اول، عملکرد تجار از زمان جنبش مشروطه تا جنگ جهانی اول در گنج فصل مورد بررسی قرار گرفته است. فصل اول: سیاسی شدن تجار و تکاپو در استقرار مشروطیت. فصل دوم: تلاش در استقرار نهادهای مدرن و مشروطیت تا استبداد صغیر. فصل سوم: تجار از استبداد صغیر تا جنگ جهانی اول. فصل چهارم: رویکردهای تجار به مسائل پس از جنبش مشروطیت. فصل پنجم: روند تحولات تجاری از جنبش مشروطه تا جنگ جهانی اول. بخش دوم کتاب به وضعیت تجار در سال ­های جنگ جهانی اول می­ پردازد. در فصل اول به جنگ جهانی اول، بحران مشروطیت و ناکارآمدی نهادهای مشروطه توجه شده است. فصل دوم، در مورد رویکرد تجار به رویدادهای سال ­های جنگ جهانی اول است و فصل سوم، روند تحولات تجاری ایران طی سال­ های جنگ جهانی و نیز مبادلات کالایی ایران با طرف ­های تجاری عمده را بررسی می ­کند. بخش سوم که از لحاظ زمانی دوران پس از جنگ جهانی اول را در برمی ­گیرد به نقش تجار در تکاپوی استقرار دولت متمرکز و نهادهای مدرن مدنی اختصاص دارد. بخش سوم شامل پنج فصل است. در فصل اول پیرامون بحران سیاسی و اجتماعی پس از جنگ جهانی اول و نیاز جامعۀ آن روز به اصلاحات جدید و میزان نارضایتی ­های مردم بحث شده است. در فصل دوم به نحوۀ تقویت ساختارهای درون طبقاتی تجار مثل تشکیل هیأت اتحادیۀ تجار، اتاق تجارت و مدرسۀ عالی تجارت که در نهایت به تقویت تشکل ­های صنفی تجار منجر شد، اشاره شده است. در فصل سوم به عملکرد اجتماعی ـ فکری و فعالیت اقتصادی تجار و موقعیت اجتماعی و فکری آنها پرداخته است. فصل چهارم در پی این موضوع است که خواسته­ ها و توقعاتی که تجار داشتند در چهرۀ دولت پهلوی ظاهر شد و این که مطمئناً با حمایت تجار بود که دولت مذکور توانست پا بگیرد. فصل پنجم به بررسی آمارهای تجارت خارجی، ساخت و ترکیب تجارت و مبادلات کشور با طرف­ های عمده تجاری از سال ­های پس از جنگ جهانی اول تا آغاز دولت پهلوی می­پردازد. قسمت پایانی کتاب به ضمایم و فهرست اعلام اختصاص دارد.

اما برجسته­ ترین ویژگی­ های کتاب را می­ توان در چهار گزینه برشمرد:

الف ـ نویسنده در ارائه نظریات و فرضیات خود، با تکیه بر اسناد و مدارک مستدل نویافته به شیوۀ نگارش تحلیلی پایبند است.

ب ـ رویکرد به انتشار اسناد دسته اول و پیروی از روش مبتنی بر تحلیل تاریخی و همچنین به ­کارگیری روش نوین تاریخ ­نگاری و تلفیق نظریات و الگوهای جامعه ­شناسی سیاسی و مکاتب جدید تاریخ ­نگاری نظیر آنال[۵] و بهره ­گیری توأمان از آنها برای تحلیل وقایع و جریانات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مبحث پژوهش.

ج ـ استفاده از پژوهش ­های اقتصادی، سیاسی و تاریخی داخلی و خارجی در ارتباط با موضوع و نیز ارائه آمار، ارقام، جداول، نمودارها و تفکیک موضوعات و مناسبات درون طبقاتی تجار.

د ـ پرهیز از تاریخ ­نگاری داستانی و توجه به لایه­ های اصلی تاریخی و اجتماعی یا همان مباحث تاریخ از پایین به بالا که نوعی تاریخ واقع ­نگری است.

بدین ترتیب، بی­ گمان این پژوهش با چنین بن مایه­ ای که تا  حد مطلوبی توانسته است از منابع و مآخذ و اسناد موضوع تحقیق کمک بگیرد، کمک شایانی به بازشناخت کاربردی و علمی مطالعات تاریخی دورۀ مشروطه به­ ویژه قشر تجار خواهد بود.

[۱] . احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، (تهران: صدا معاصر، ۱۳۸۰،ج۵)،ص۶۴٫

[۲] . سهیلا ترابی فارسانی، تجار مشروطیت و دولت مدرن، (تهران:نشر تاریخ ایران، ۱۳۸۴)، ص۱۴٫

[۳] . همان، ص ۱۵٫

[۴] . همان، ص۱۵ و ۱۶٫

[۵] . «مکتب آنال در تاریخ­ نگاری فرانسه نقطۀ مقابل مکتب پوزیتویسم (اثبات­گرا) است که در دهه ۱۹۲۰م. با انتشار مجلل تحلیل (La Revue de Synthese ) بنیانگذاری شد. مجموعه مقالات پیرامون این مکتب از دهه ۱۹۳۰م. در مجلل آنال (Les Annales) انتشار یافت. این مکتب برای زمانی طولانی توجهات تاریخ ­نگاران را به خود معطوف کرده بود. مکتب آنال توجه خود را از مطالعۀ تنها وجه سیاسی تاریخ، متوجه وجه اقتصادی سازمان ­های اجتماعی و روان­شناسی جمع کرد. مورخان و تحلیلگران مکتب آنال تلاش کردند تاریخ را به سایر علوم انسانی نزدیکتر کرده و آن را در یک مجموعه از تفسیر زندگی انسان پیوند دهند. آثار عمدۀ این مکتب در نوشته­ های لوسین قبور (L.Febvre) (مبارزه یرای تاریخ)، مارک بلوخ (شغل تاریخ­نگاری) و تز دکترای فرناند برودل (مدیترانه در عصر فلیپ دوم) شکل اساسی خود را پیدا نمود. نویسندگان برجستۀ این مکتب در فاصلۀ سال ­های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰م. جغرافیای تاریخی و از ۱۹۷۰م. مسائل هوشی و روانی را وارد تحلیل­ های تاریخی مکتب آنال کردند، مسائلی که تا آن زمان در بررسی­ های تاریخی سابقه نداشته است. در مکتب آنال که مارک بلوخ، لوسسین فبور و فرناند برودل از پیشگامان آن هستند، تکیه بر جامعیت تفکر تاریخی است، به عبارت دیگر، تاریخ باید در بررسی جامعه بشری، ابعاد جغرافیایی، اقتصادی، روانی، سیاسی، دینی و … را در نظر گرفته و در یک سیستم آن را مورد مطالعه و ارزیابی قرار دهد» (مسعود مرادی، «مکتب تاریخ­نگاری آنال و فرناند برودل» کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، س۲، ش۱۵ (۳۰دی ۱۳۷۷): ص ۳۰٫