علی ططری، مدیر مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در گفت و گو با «همشهری ماه»

مدیر مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی معتقد است که هر چه اسناد تاریخی منتشر شده و در اختیار پژوهشگران قرار بگیرد به نحوی تولید علم می شود و بازخوردش برای کشور مثبت خواهد بود. علی ططری در گفت و گو با «همشهری ماه» برای نخستین بار از حدود ۵۰۰ عکس نفیس و با ارزشی خبر می دهد که مربوط به حکومت دموکرات ها در آذربایجان بوده و توسط مرکز اسناد مجلس خریداری شده است. او طی گفت و گو بارها بر عبرت انگیز بودن سرنوشت دموکرات ها  و وابستگی آنان به شوروی تاکید می کند و می گوید: «برخوردی که روس ها با این افراد داشتند، بسیار عبرت انگیز است. برخی را فرستادند سیبری که از بین بروند، خیلی ها را از بین بردند که هیچ نشانی از آنها نماند؛ کسانی که با افتخار عکس لنین را بالای سرشان می زدند، در حالی که برخی را آنان از نخبگان تاریخ آن روز ایران بودند.» گفت و گو در دفتر مرکز اسناد مجلس انجام شده است.

ابتدا بفرمایید مرکز اسناد مجلس، به دنبال چه نوع اسنادی است و در چه چارچوبی اقدام به انتشار اسناد می کند؟

ما بعد از روسیه، در منطقه دومین کشوری هستیم که پارلمانی را بر اساس دموکراسی بنا کرده ایم و در نتیجه یک تعهد و وظیفه سنگین هم برعهده ماست؛ یعنی حراست از تاریخی که ۱۰۵ سال را در بر می گیرد.

البته در کنار حراست و اطلاع رسانی، اضافه و ملحق کردن اسناد جدید را به آرشیو پیگیری می کنیم. ما در آرشیو مجلس، مجموعه ای نزدیک به ۱۲ میلیون برگ سند را دراختیار داریم. اینها بیشتر اسنادی هستند که از ابتدای مشروطه جمع آوری شده اند؛ در سال گذشته بیش از ۱۰ مجموعه اهدایی را جمع آوری کردیم اما همه اسناد از طریق اهداییات جمع آوری نمی شود و بخشی از آنها را باید خریداری کنیم؛ بنابراین شورای ارزیابی اسناد، اواسط سال ۱۳۸۸ تشکیل شد و از طریق جذب اهداییات و خرید اسناد، توانستیم این بخش را فعال کنیم تا اسناد را برای تولید علم در اختیار پژوهشگران قرا بدهیم.

سال گذشته مرکز یکسری اسناد درباره فرقه دموکرات آذربایجان خریداری کرد و شما اعلام کردید که این اسناد، نفیس ترین و گرانبهاترین اسنادی بوده اند که تا به حال داشته اید. این اسناد چه ویژگی هایی داشتند. میزان اعتبار این اسناد توسط چه شخصی یا نهادی تایید شده است؟ و از کجا به دست آمده اند؟

در آرشیو مجلس، ما از قبل مقدار قابل توجهی از اسناد فرقه دموکرات آذربایجان داشتیم. در لابلای اسناد آذربایجان هم اسنادی مربوط به فرقه دموکرات وجود دارد. ما اسناد فرقه را در سه دوره می توانیم مورد بررسی قرار دهیم؛ نخست، زمانی که پیشه وری می خواست نماینده مجلس شود و پس از آن که زمزمه هایی از تشکیل فرقه به گوش می رسد. دوم، دوران رسمی حیات فرقه که دقیقا یک سال است و سوم هم تبعاتی که بعد از انحلال فرقه و سرکوب پیشه وری داشت. البته اسنادی که پیامدها و تبعات ایجاد فرقه را بازگو می کند، خیلی بیشتر از زمان حیاتش است و اسناد زمان حاکمیت آنها هنوز جمع آوری نشده است. هرچند ما در آرشیو مجلس از هر سه مقطع اسنادی داریم؛ بنابراین برای تکمیل اسنادمان، جست و جو و تحقیق کردیم که بینیم اسنادی که احیانا داخل خود فرقه بوده، کجا هستند تا این که مطلع شدیم یکی از دوستان مجموعه دار در آذربایجان، یک مجموعه نزدیک به ۱۳۰۰ برگ از اسناد فرقه را در اختیار دارد که مقدار قابل توجهی اسناد قضایی که از جمله برخی پرونده هایی قضایی که افراد را به دلایل مختلف ایجاد کرده بود، اسناد سیاسی حکومتی، فرمانداری ها و … را شامل می شد. این اسناد به نحوی دوره حیات یک ساله فرقه را از شیوه عملکرد و ساختار اداری شان، برخوردشان با مردم، رسیدگی به پرونده های قضایی و اداری و … را گزارش می دهد.

در مجموع فهرست اسامی متواریان به خارک شوروی، اسنادی درباره دادگستری در جمهوری آذربایجان، تحولات انجام شده و نحوه دادرسی ها، برخی روزنامه ها و نشریات آن دوران که راجع به فرقه منتشر شده و اسامی افرادی که در کشور آذربایجان با این فرقه همکاری داشته اند در لابلای این اسناد بوده. اسنادی از حزب توده و گزارش های نظامیانی نظیر سرهنگ باتمان قلیچ فرمانده تیپ ۱۲ اردبیل که پادگان اردبیل را فتح کرد و فرقه را در آنجا شکست داد، از دیگر موضوعات این اسناد است.

این اسناد فقط مکتوب هستند یا شامل تصاویر هم می شوند؟

بعد از این که ما این مجموعه اسناد را جمع آوری کردیم، مجموعه عکسی به ما پیشنهاد شد که نزدیک ۵۰۰ تا تصویر بود که هنوز خبرش را نداده ایم و الان اولین بار است که در مورد آنها با شما صحبت می کنم ۵۰۰ تا نگاتیو بود.

اینها را هم دادیم ظاهر کردند و قرار است یکی از کارشناسان هم بر روی این ۱۳۰۰ برگ و هم آن ۵۰۰ عکس کار کند. این تصاویر برای نخستین بار است که به دست ما رسیده و تاکنون هیچ جایی منتشر نشده، تصاویر متفاوتی است از ادارات فرقه، مناظر، سخنرانی ها و میتینگ هایی که فرقه در جاهای مختلف داشته. ما احساس کردیم درباره فرقه خیلی صحبت شده ولی کار نشده و باید در موردش شفاف سازی شود.

هنوز درون آرشیو های خصوصی و پستوهای افراد، پیرمردها و صاحب منصب های آذربایجان اسناد قابل توجهی وجود دارد که با یک نمونه اش توانسته ایم دسترسی پیددا کنیم.

در مورد خود پیشه وری و اینکه با چه انگیزه ای وارد مجلس حضور داشته و از این لحاظ ما یک رسالتی داریم و وظیفه ماست که اسنادش را جمع آوری و اطلاع رسانی هم بکنیم، اما متاسفانه اسنادی در اختیار نداریم.

نقش کشورهای بیگانه در تشکیل فرقه بویژه شوروی چقدر بوده و آنها چه هدفی را در این قضیه دنبال می کردند؟ اسناد موجود در این باره چه چیزی را نشان می دهد؟

شوروی در این غائله دو هدف عمده را دنبال می کرد؛ یکی بحث نفت شمال و دوم ایجاد حکومت های دست نشانده در آذربایجان و کردستان. ولی به زعم من، تجزیه ایران برای روس ها در اولویت بوده، چون اگر ایران تجزیه و آذربایجان جدا می شد، روس ها می توانستند به مقاصدشان برسند؛ یعنی طبق وصیت پطر کبیر، کم کم به مقصد شان هم می رسیدند و دیدیم که بعد از آذربایجان در کردستان هم این اتفاق افتاد. اسنادی کاملا گویای این است که حکومت خود مختار، دست نشانده بوده.

در زمینه دسترسی به آرشیوهای خارجی درخواستی برای همکاری داشته اید؟

در موضوع فرقه نه؛ درباره سال های ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ که مربوط به زمان فرقه دموکرات هاست مجموعه اسنادی را از آمریکا اوردیم ولی در این اسناد اشاره ای به فرقه نشده و بیشتر به انتخابات در حوزه های مختلف پردخته اند. طبق فهرستی که ما از قبل درباره فرقه داشتیم و کار کردیم. اسنادی در آرشیو مسکو، لندن و عثمانی اعم از اسناد توپ قاپی و اسناد نخست وزیری موجود است. قطعا بویژه در حوزه روسیه و انگلستان، درباره اسنادی که منتشر نشده مقداری شیطنت هم بوده؛ یعنی احتمال دارد  اسناد در جهت منافع ملی ما باشد و با منافع ملی آنها تضاد داشته باشد که تاکنون نگذاشته اند منتشر شود. خیلی از اسن اسناد منتشر نشده به سود منافع ملی ماست. هر چه این اسناد منتشر شوند و در اختیار پژوهشگران قرا بگیرد. به نحوی تولید علم می شود و کار فرهنگی بزرگی است که ماحصل و بازخوردش برای همه ما مثبت است.

فرقه ای ها به چه شیوه ای حکومت می کردند. رفتار آنان با مردم و مخالفتشان چگونه بود؟

طبق اسناد قضایی و اداری، آنان به سرعت در حوزه های مختلف تغییراتی ایجاد کرده اند و مشخص است که با هدفمندی خاصی هم بوده. اولین تغییر هم در نظام آموزشی اتفاق افتاده؛ یعنی در دبیرستان ها و مدارس زبان را تغییر دادند.

در حوزه شهرسازی و بلدیه و نحوه اداره شهر، تغییراتی را ایجاد کردند. یکسری اسناد هست که نشان می دهد و اوایل استقبال هایی از این تغییرات صورت می گرفته ولی به مرور رفتار و شیوه حکومت فرقه، باعث نارضایتی شده است.

نکته دیگر این است که مردم ما به اصول مذهبی پایبند هستند اما به نظر می رسد فرقه زیاد مقید به دین نبود. یعنی اساسا شعبه ای از حکومت شوروی بود. فضایی که اینها ایجاد کرده بودند با فضای مذهبی و پایبندی دینی مردم آذربایجان کاملا مغایرت داشت. فکر می کنم این یکی از علل اصلی نارضایتی مردم بوده است.

در مورد مرگ پیشه وری و اختلاف نظرها درباره کشته شدن او یا تصادفش، اسنادی هست؟

هم ایشان و هم غلام یحیی مرگشان مشکوک است. از چیزهایی که من لابلای اسناد دیده ایم. نقل قول هایی که شده و شواهد و اسنادی که برخی از بازمانده ها ارائه می دهند. می توان گفت به دلیل اختلافات درون حزبی، کشته شده است.

طبق اسناد شما، بعد از شکست و پایان کار فرقه، سرنوشت انهایی که با فرقه همکاری می کردند، به کجا ختم می شود؟

ما مجموعه اسنادی را در آرشیوهای مختلف از این دوره در اختیار داریم. حتی برخی از این افراد در قید حیات هستند که یک آرشیو تاریخ شفاهی هم در این افراد در قید حیات هستند که یک آرشیو تاریخ شفاهی هم در این باره تهیه شده. بعد از ختم این غائله نزدیک به ۲۰ هزار نفر مهاجر داشته ایم؛ اعم از فراری و کسانی که تحت تعقیب بودند یا کسانی که احساس می کردند ممکن است که در ایران بمانند و مجازات شوند. خود این ۲۰ هزار نفر در آرشیوهای وزارت خارجه شوروی، اسناد فراوانی را تولید کرده و مکاتبات فراوانی داشته اند.

برخوردی که روس ها با این افراد داشتند. بسیار عبرت انگیز است. برخی را فرستادند سیبری که از بین بروند، چون آنجا برای حکومت شوروی مشکلاتی را ایجاد می کردند و انتظاراتی داشتند. خیلی از اینها را از بین بردند که هیچ نشانی از آنها نیست؛ کسانی که با افتخار عکس لنین را بالای سرشان می زدند. در حالی که برخی از آنان از نخبگان تاریخ ان روز ایران بودند. مثلا آقای بی ریا که وزیر فرهنگ هم بوده از نمونه هایی است که رفت آنجا و بلاهایی که سرشان آمده قابل توصیف نیست.