اسنادی که تاریخ پارلمان را روایت می‌کنند
بهارستان، میان ۲ ساختمان قدیمی و جدید مجلس و مسجد سپهسالار. شاید هنگام گذر از سرچشمه نگاه‌تان به تابلوی «مرکز کتابخانه و اسناد مجلس شورای اسلامی» افتاده باشد. در این بخش، کتابخانه مجلس و مرکز اسناد آن قرار دارد. در کتابخانه تعداد زیادی آرشیو از روزنامه‌های قبل و بعد از انقلاب نگهداری می‌شود و مرکز اسناد نیز تعداد زیادی سند و عریضه از دوره دوم مجلس شورای ملی را شامل می‌شود. با مدیر مرکز اسناد این مجموعه درباره اهمیت مرکز، چگونگی فراهم‌آوری و مرمت اسناد و مواردی دیگر به گفت‌وگو نشسته‌ایم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید.
آقای دکتر ططری! جهت ورود به بحث بفرمایید که علاقه‌تان از ابتدا روی اسناد متمرکز بوده است؟
بله، رشته من در دوره لیسانس، فوق‌لیسانس و همچنین دکتری، تاریخ بود. در دوره ارشد و دکتری روی تاریخ معاصر ایران کار کردم و پایان‌نامه‌ام بر همین موضوع متمرکز بود. از روز نخست که در سال ۸۱ وارد فضای کار مجلس شدم به‌عنوان یک کارشناس قراردادی در مرکز اسناد به فعالیت پرداختم. با وجود پیشنهاد‌هایی که در مکان‌های دیگر داشته‌ام اما حدود ۱۸سال است که همین‌جا به کارم ادامه داده‌ام؛ یعنی علاقه و رشته و کارم همین شد و عمده تحقیقات، پژوهش‌ها و تالیفاتی که داشته‌ام نیز در حوزه اسناد بوده است؛ شاید با خصوصیات و ویژگی‌های متفاوت ولی عمدتا متمرکز روی اسناد و تاریخ معاصر ایران. در پژوهش‌ها نیز بر ۲ حوزه بیش از دیگر موضوعات متمرکز شدم؛ نخست حوزه پارلمان و دیگری تاریخ اقتصادی.
اشاره کردید که از حدود ۱۸سال پیش در مرکز اسناد هستید. با اتکا به این تجربه بگویید اهمیت مرکز اسناد مجلس در چیست؟
باید از اول این مرکز را تعریف کنم؛ به‌صورت ساختاری، این مجموعه شامل ۳ بخش است؛ کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. ۳ مجموعه فرهنگی در کنار هم قرار گرفته و طبق اساسنامه، هیأت امنایی برای آن مشخص شده است. این هیأت امنا را ریاست قوه مقننه تعیین می‌کند. رئیس مجموعه از سوی رئیس قوه‌مقننه و با تایید هیأت امنا انتخاب می‌شود. اما مرکز اسناد که مشخصا مدنظر شماست از سال ۱۳۷۵ فعالیت رسمی خود را آغاز کرد. در حقیقت این مجموعه تنها آرشیو پارلمانی کشور است که اسناد و مدارک و تولیدات سندی قوه مقننه را طی ۱۱۲سال اخیر جمع‌آوری کرده است. وظیفه و رسالت اصلی ما در مرکز اسناد، فراهم‌آوری، سازماندهی، مرمت و اشاعه و اطلاع‌رسانی اسناد حوزه مجلس است. پس از شروع به کار، همراه چند کارشناس، اسنادی را که در بخش‌های مختلف قوه مقننه و دبیرخانه راکد مانده بود جمع‌آوری کردیم.
پدر شما ۲ دوره نماینده مجلس بوده‌اند. دلیل اینکه از اول مرکز اسناد مجلس را برای فعالیت انتخاب کردید همین بود ؟
به نکته مهمی اشاره کردید. سال ۷۱ نخستین دوره‌ای که پدرم نماینده شد، من ۱۴سال داشتم. اگرچه ایشان مسئول‌دفتر داشتند اما من هم باوجود تجربه کم، به‌نوعی مسئول هماهنگی دفتر بودم. بسیاری از مکاتبات را بررسی می‌کردم و می‌خواندم و به پدر می‌گفتم. منطقه غرب کشور، یعنی حوزه نمایندگی پدرم بسیار درگیر عریضه‌نویسی بود. می‌توانم بگویم کرمانشاه از نظر مراجعه‌کننده به دفتر نماینده مجلس، به اندازه شهر ۱۲میلیون نفری تهران است. بنابراین از همان زمان عریضه‌خوانی را شروع و با مکاتبات مجلس و چگونگی ارجاع آن به وزارتخانه‌ها و نهادهای مربوطه آشنایی پیدا کردم. جالب است بگویم سبک بوروکراسی مجلس به نسبت ادوار قبل تغییر چندانی نداشته است؛ یعنی از دوره دوم مجلس شورای ملی تا حال حاضر تقریبا یکسان بوده است. فعالیت من در قوه مقننه نخست با مرکز پژوهش‌ها آغاز شد و این‌طور هم نبود که با امر پدرم بروم بلکه یک پروژه تحقیقاتی را انتخاب کردم و به سرانجام رساندم. با وجود موفقیت و تقدیر به خاطر انجام پروژه توسط ریاست وقت به آن مرکز علاقه نداشتم و به مرکز اسناد مجلس آمدم.
در پاسخ یک سوال قبل‌تر به‌طور خلاصه اشاره کردید که اسناد در بخش‌ها راکد مانده بود؛ درباره وضعیت اسناد در ابتدای کارتان بیشتر توضیح می‌دهید؟
این اسناد در بایگانی‌های مختلفی پراکنده بود؛ به‌صورتی که بخشی از آن در زیرزمین ساختمان و محل فعلی کمیسیون‌های مجلس شورای اسلامی و بخشی دیگر نیز در ساختمان نگارستان قرار داشت؛ یعنی جایی که زمانی محل کتابخانه شماره ۲ مجلس بود و اکنون متعلق به مجلس خبرگان است. پس از جمع‌آوری تمام این اسناد، هسته اصلی مرکز تشکیل شد. یک بخش دیگر از این اسناد نیز طی ۸سال گذشته خریداری شد. نزدیک به یک‌میلیون برگ سند خریدیم؛ با این هدف که بخشی از آن، مکمل اسناد پارلمانی شود. بنابراین در بازار، هر سندی را که مرتبط با پارلمان، قانونگذاری و رجل پارلمانی کشور بود خریداری می‌کردیم.
محل تامین و خریداری این اسناد کجاست؟
تقریبا با تمام واسطه‌های بازار و مجموعه‌داران شخصی در ارتباط هستیم. اسناد زیادی هم به مرکز اهدا شده است. ما توانسته‌ایم مجموعه اهدایی‌های بی‌نظیری را جمع‌آوری کنیم؛ به‌عنوان مثال مجموعه خانواده فرمانفرماییان در چند مرحله اهدا شد. مجموعه خانواده منتخب‌الممالک را نیز نوه ایشان اهدا کردند. همچنین مرحوم حسن رهاورد که نخستین دستیار علمی علامه دهخدا بود مجموعه‌ای به ما اهدا کرد. او به دلیل اینکه با بسیاری از فرهیختگان و اندیشمندان تاریخ معاصر در ارتباط بود در مجموعه‌اش اسنادی دارد که حتی توانستیم ۲ کتاب از آن منتشر کنیم.
جالب است برایتان نقل کنم، یک روز که در آرشیو مرحوم رهاورد مشغول گشت و‌گذار بودم به دفترچه‌ای برخوردم. بعد از بازیابی متوجه شدیم که این دفترچه در واقع دست‌نوشته‌های ۲۷ و ۲۸سالگی فروغی است. ما تا آن زمان از جوانی فروغی اسناد کمی داشتیم. این دفترچه را تحویل استاد ایرج افشار دادیم و ایشان تصحیح و منتشر کردند و اکنون جزو کتاب‌های نایاب است. همچنین یک مجموعه دیگر از اسناد آقای رهاورد را با نام«رهاورد حسن» چاپ کردیم که ۸۵ زندگینامه خودنگاشت رجال سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تاریخ معاصر ایران است و این نیز خود به کتاب معتبری تبدیل و سریعا نایاب شد.
ما همچنین جای خالی برگزاری همایش‌ها و نشست‌های تخصصی در مرکز اسناد را احساس کردیم و در همین‌راستا به لطف خدا و با تلاش همکارانم در بخش مرکز اسناد و یاری پژوهشگران در خارج از مجموعه از سال ۸۸ به بعد دبیرخانه دائمی برگزاری همایش‌های مجلس تشکیل شد که تا امروز ۶ همایش را به‌صورت سالانه برگزار و مجموعه مقالات این ۶دوره را منتشر کردیم.
چه موضوعی در این همایش‌ها بررسی می‌شود؟
در این همایش‌ها ساختار و کارکرد مجلس شورای ملی بررسی می‌شود. این بررسی هم‌اکنون تا دوره ۲۲-۲۳ انجام شده است. در همایش آتی هم آخرین ادوار مجلس شورای ملی یعنی دوره‌های ۲۳ و ۲۴ بررسی خواهد شد. در همین زمینه تاکنون حدود ۵۱ مقاله نیز به‌دست ما رسیده است؛ بنابراین تلاش ما فقط معطوف به اشاعه و جمع‌آوری نیست و در این راه حتی نشریاتی با زمینه علمی و پژوهشی نیز منتشر شده است.
دور بعدی این همایش در چه تاریخی برگزار خواهد شد؟
برگزاری این همایش ۲بار به تعویق افتاده اما احتمالا در هفته مجلس، بین ۱۵-۱۰آذر سال‌جاری برگزار خواهد شد.
بعد از آن، وارد ادوار پس از انقلاب خواهید شد؟
مشخص نیست. ممکن است به مجلس سنا بازگردیم؛ زیرا هنوز دقیق و درست بررسی نشده است. این مجلس از سال ۲۸تا ۵۷، ۷ دوره حیات داشته است.
به بحث سند از دیدگاه علمی بپردازیم؛ صحت اسناد کشف‌شده‌تان بر چه اساسی بررسی می‌شود؟
به‌عنوان کارشناس ارزشگذاری اسناد باید بگویم که با گذشت زمان – برای من حدود ۱۸سال- تجاربی به‌دست می‌آید. فردی که در این زمینه فعالیت دارد به‌طور تجربی با کاغذ، جوهر و… آشنا می‌شود. این آشنایی به‌صورت یادگیری یک فرمول نیست. برای خود من پیش آمده که در برخی موارد به سندی شک کرده باشم و این شک به یقین تبدیل شود؛ یعنی فهمیده‌ایم که جوهر با کاغذ نمی‌خواند، کاغذ بسیار سر حال است یا ادبیات همخوانی ندارد. این بحث، ابعاد مختلفی دارد که در یک سوی آن ادبیات، کاتب، جنس کاغذ، جوهر و همچنین قدمت سند قرار دارد و از سوی دیگر کارشناس مربوطه باید اطلاعات تاریخی داشته باشد؛ مثلا بداند آیا در آن دوران سند قرینه وجود داشته است؟ یا صحت و سقم تاریخی سند را می‌شود اثبات کرد؟
اسناد چه اشکال و اقسامی دارند و به چه صورتی دسته‌بندی می‌شوند؟
اگر منظور شما تعریف سند از منظر حقوقی است می‌توان گفت اسناد رسمی و اسناد عادی. در تعاریف تاریخی بهترین تعریف را مرحوم جهانگیر قائم‌مقامی در کتاب «مقدمه‌ای بر آرشیو» ارائه داده و اسناد را به دیوانیات، سلطانیات و اخوانیات تقسیم کرده است. پژوهشگران سند بعدا تعریفی اضافه کردند مبنی بر اسناد مالی و حقوقی. بنابراین اسناد را می‌توان به ۴ دسته تقسیم کرد. همچنین می‌توان آنها را به لحاظ شکل و فیزیک به اسناد کاغذی و غیرکاغذی تقسیم کرد. به این ترتیب سکه، گل‌نوشته، کتیبه، فیلم، عکس، شیشه، سنگ و… سند قلمداد می‌شوند. در تعریف حقوقی سند یعنی هرآنچه بتواند یک ادعا را اثبات کند.
با این تعریف در مرکز اسناد علاوه بر اسناد کاغذی مواردی مثل عکس، فیلم و نگاتیو نیز نگهداری می‌شود؟
بله، به‌عنوان مثال باید بگویم یکی از غنی‌ترین آرشیو‌های پوستر کشور در همین مرکز اسناد نگهداری می‌شود. این آرشیو شامل حدود ۱۵۰۰ پوستر از سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۰ است. نقشه‌ها نیز اگرچه تعدادشان کم است اما کیفی هستند؛ حدود ۵۰۰نقشه. عکس، فیلم و البته ۱۲هزار فایل صوتی و تصویری هم خریداری شده است. بیشترین عکس‌ها، فیلم‌ها و فایل‌های صوتی علمای شیعه از مجموعه‌داران خریداری شده است.
قدمت این فایل‌های صوتی و تصویری حدودا چقدر است؟
رکوردهای صوتی موجود در مرکز اسناد از دهه ۳۰ به بعد را شامل می‌شود. به‌عنوان مثال ما یک فایل صوتی از علامه دهخدا داریم، اهمیت این فایل به حدی بود که یک برنامه رادیویی در رابطه با لغتنامه را به آن اختصاص دادیم. در مورد علمای شیعی نیز این فایل‌ها از دهه ۴۰ به بعد است. همچنین فیلم‌های آرشیوی صدا‌و‌سیما موجود است که بیشتر مربوط به دهه‌های ۴۰ و ۵۰ است.
هنوز هم می‌توان خانواده‌هایی را سراغ گرفت که آرشیوی از اسناد داشته باشند و به مجموعه تحویل نداده باشند؟
بله، ایران کشوری قدیمی است؛ برخلاف کشورهای جنوب خلیج‌فارس که در گذشته مردمی بیابانگرد و چادرنشین داشته‌اند. ایران صاحب تمدن و پیشینه‌ای قوی است و همین امر باعث شده بسیاری از خانواده‌ها نسخ خطی و اسناد زیادی داشته باشند. اگرچه فرزندان بسیاری از خاندان‌های معروف و مهم ما در خارج از کشور زندگی می‌کنند ولی برخی بازماندگان آنها هنوز هم در ایران هستند و این اسناد نزد آنها نگهداری می‌شود.
رایزنی‌ای برای دریافت این اسناد انجام داده‌اید؟
با بسیاری از خانواده‌ها رایزنی صورت گرفته است؛ به‌عنوان نمونه خانواده مرحوم «احمد فریدونی» که در نهایت اسنادشان را اهدا کردند. آقای فریدونی در دوره پهلوی اول، کفیل وزارت کشور، رئیس اداره انتخابات و همچنین نماینده خراسان بوده است. مرکز اسناد سراغ خانواده ایشان رفت و توانست اسناد را از آنها دریافت کند. یکی دیگر از این خانواده‌ها فرمانفرماییان بودند که آنها را شناسایی کرده و اسنادشان را دریافت کردیم. ما به‌عنوان مرکز اسناد کتابخانه مجلس همچنین اعلام کرده‌ایم که اگر خانواده‌ای سند ندارند، حاضریم بنشینیم و به‌صورت شفاهی با آنها مصاحبه کنیم.
ارتباط‌تان هم‌اکنون با پژوهشگران چگونه است؟ پژوهشگران، این مرکز را می‌شناسند؟
مرکز اسناد طی یک دهه اخیر ارتباط گسترده‌ای با پژوهشگران داخلی و خارجی برقرار کرده است. هم‌اکنون روزانه بین ۸تا ۱۵نفر، مراجعه‌کننده و متقاضی به صورت حضوری و غیرحضوری داریم. برگزاری همایش‌های مجلس یکی از بسترسازی‌های مرکز برای جلب نظر پژوهشگران است. طی ۶همایش بیش از ۴۰۰پژوهشگر تاریخ معاصر و پارلمان شناسایی شده‌اند که با مرکز در ارتباط هستند و برای آن مقاله می‌نویسند. یکی دیگر از طرح‌های مرکز، ایجاد شورای پژوهش بوده است با این ماموریت که پروژه‌ها و تحقیقات مرتبط با حوزه پارلمان و اسناد را شناسایی و حمایت کند. احیای طرح حمایت از پایان‌نامه‌ها نیز در همین راستا بود.
این پایان‌نامه‌ها در چه گروهی هستند و حمایت مرکز اسناد از آنها چگونه است؟
پایان‌نامه‌ها در چارچوب ماموریت کتابخانه مجلس است؛ ماموریتی که در نص صریح اساسنامه نیز پیش‌بینی شده است. هم‌اکنون ۵ گروه تحقیقاتی زیر‌مجموعه شورای پژوهش در کتابخانه هستند؛ گروه تصحیح و متون، گروه اسلام‌شناسی، گروه ایرانشناسی، گروه اسناد و موزه و همچنین گروه مطالعات پارلمانی. ۲ حوزه از این گروه‌ها به ما مربوط می‌شود؛ مطالعات پارلمانی، اسناد و موزه. هر پژوهشگر و محققی که علاقه‌مند به انتشار پایان‌نامه خود باشد یا بخواهد مورد حمایت قرار بگیرد به شرط اولویت موضوعش در ماموریت‌های کتابخانه، با چاپ و پرداخت حق‌الزحمه از او حمایت می‌کنیم. اما این امر مستلزم آن است که داوری صورت بگیرد، در شورای پژوهش تایید شود و سپس باید یک فرایند پژوهشی همچون بسیاری از مراکز تحقیقاتی و پژوهشی طی شود. همچنین در حوزه پارلمان و اسناد، تعریف خاصی آورده نشده است بلکه این را به‌صورت اختیاری به پژوهشگران واگذاشته‌ایم که محقق طرح را پیشنهاد بدهد و ما روی آن کار کنیم.
با وجود این دو نیرو، چقدر زمان برای اسکن اسناد نیاز است؟
در این زمینه برآوردی نداشته‌ایم. فعلا یک مجموعه اسناد یعنی عرایض که مهم‌ترین اسناد مرکز است در اولویت اسکن قرار دارد. از این اسناد حدود یک‌میلیون و ۲۰۰هزار نسخه ظرف مدت ۷-۶سال اسکن شده است. این را هم اضافه کنم این‌طور نبوده که این دو نیرو مداوم کار کنند. متاسفانه سیاست‌های شخصی و سلیقه‌ای همیشه بر نهادهای فرهنگی تأثیر دارد و منجر به ضعف کارکرد می‌شود. برخی از این موارد شامل بودجه و اعتبار می‌شود. طی دوران تحریم نیز مراکز فرهنگی بیش از همه مراکز صدمه دیدند؛ هم فعالیت‌ها محدود شد و هم در بخش‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری خرید‌های فنی صورت نگرفت. در مقابل، این مسئله مطرح است که پدران ما درصدد بودند این اسناد به‌صورت میراث مادی یا معنوی برای ما به جای بماند. از سوی دیگر کشورهای عربی فعالیت‌های گسترده‌ای را آغاز کرده‌اند و در دوره‌ای تحریم‌ها نیز به آنان کمک کرد. با بحران اقتصادی در غرب خیلی از موسسات به سوی یافتن اسپانسر رفتند و این کشورهای عربی اسپانسر شدند. آنها بودجه مراکز شرق‌شناسی را تامین کردند و موضوعات را به سمت دلخواه خود بردند یا به سمت تاریخ‌سازی برای خود رفتند.
در مقابل هجمه کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس، به‌عنوان نهاد متولی چه تدابیری اندیشیده‌اید؟
این جواب ۲ وجه دارد؛ من یک شخصیت حقیقی دارم و یک شخصیت حقوقی. رسالت حقوقی من این است که اسناد را در حوزه پارلمان جمع‌آوری کنم و اشاعه بدهم. من توانسته‌ام در خلال این موارد، اسنادی را خریداری کنم و مثلا در حوزه خلیج‌فارس ۶-۵ سند ارزشمند را که خود انگلیسی‌ها چاپ کرده‌اند خریداری کردم. کشور ما هنوز در چهار نقطه مرزی مشکلاتی لاینحل با همسایگان دارد که اسناد می‌تواند در چانه‌زنی در این زمینه به ما کمک کند. ما توانستیم در این زمینه اسنادی را خریداری کنیم؛ به‌ویژه در حوزه شرق کشور.
برای وقایع تاریخی مثل مشروطه سندی دارید؟ اینها بازسازی شده‌اند؟
جالب است بگویم که از فرمان مشروطه هیچ اثری نیست همچنین از اسناد دوره اول مجلس. این اسناد در زمان به توپ بسته‌شدن مجلس نابود یا غارت شده‌اند. اسناد دوره دوم یعنی ۱۲۸۷خورشیدی به بعد را به‌طور کامل داریم؛ البته بخشی از آنها پس از انقلاب به سازمان اسناد رفته است.
فرایند مرمت اسناد چگونه است؟
ما واحد مدیریت مرمت داریم که تعداد قابل توجهی از کارشناسان زبده در آن مشغول به کار هستند. پس از تشخیص، اسناد به‌صورت هفتگی یا ماهانه برای مرمت ارسال می‌شود. فرایند مرمت از دیجیتال‌سازی بیشتر طول می‌کشد و در برخی موارد مرمت یک نقشه ۶ماه به طول انجامیده است.
به‌عنوان سوال پایانی، چشم‌انداز آینده را چگونه ترسیم می‌کنید؟
همه سعی من بر گفتن نکات مثبت بود اما واقعیت این است که در کشور ما بسیاری از مسائل قائم به فرد است. در دوره حدود ۱۰ ساله مدیریت خودم فعالیت‌های مرکز اسناد مجلس را به شیوه‌ای طرح‌ریزی کرده‌ام که در آینده و توسط مدیران بعدی چندان قابل تغییر و تخریب نباشد اما همیشه این نگرانی را دارم که زحمات من و همکارانم روزی نابود شود؛ زیرا در دوره برخی از مدیران فرهنگی کشور طی ۲ دهه اخیر مصادیق فراوانی را برای این ادعا تجربه کرده‌ام.
دیجیتال‌سازی اسناد و انتشار آنها در فضای مجازی
از ابتدای امر بخشی از اولویت‌ها و مطالعات مرکز صرف دیجیتال‌سازی منابع شده است. همواره آرزو داشتم که همه اسناد روی فضای مجازی قرار بگیرد. هم‌اکنون فهرست کل اسنادی که فهرست‌نویسی شده تحت وب قرار گرفته است. اما آرزوی اصلی من این است که بتوانیم اصل اسناد را در فضای مجازی قرار دهیم؛ یعنی مثلا وقتی پژوهشی درباره اردستان در سال ۱۳۲۰ دارید و نامه‌ای پیدا می‌کنید که رکورد آن برای شما آورده می‌شود، اصل آن را نیز بتوانید دریافت کنید. تحقق این امر سختی‌های خاص خود را دارد اما ما به سمت اسکن اسناد پیش رفته‌ایم. امروز بعد از ۶سال از شروع اسکن، ۶۰درصد از اسناد عرایض یعنی تا دوره ۱۳ مجلس شورای ملی اسکن شده است. ۲نیروی واحد دیجیتال کار اسکن را انجام می‌دهند. ما حدود ۱۲میلیون برگ سند داریم و هنوز نتوانسته‌ایم تمام آنها را اسکن کنیم.
این خبر را به اشتراک بگذارید :